Ўзбекистон республикаси халқ

 
7.3. Huquqqa qarshi motivatsiya 
Yuqorida ko‘rib chiqilgan tashqi va ichki sharoitlar delinkvent xulq-atvor 
shakllanishiga ko‘maklashadi. Delinkvent xulq-atvorning o‘rnatilishida shaxsning 
jamiyatga qarshi yo‘naltirilganligi asosiy rol o‘ynaydi. Bu yerda, huquqqa qarshi 
xulq-atvorning asosiy sababi bo‘lmish - maxsus motivatsiya haqida fikr yuritiladi. 
V.N.Kudryavsev shaxsning jamiyatga qarshi yo‘naltirilishi haqida fikr yuritadi. 
Boshqa mualliflar o‘xshash atamalarni qo‘llaydilar: shaxsning kriminogen 
o‘zgarishi, jamiyatga qarshi ko‘rsatma, ijtimoiy qarshi yo‘naltirish, huquqbuzar 
motivatsiyasi. Ushbu atamalar ustivorlik qiladigan va mustahkam shaxs motivlari 

---

139
tizimini belgilab beradi – ichki xohishlar, ehtiyojlar, ko‘rsatmalar, qadriyatlar, 
qiziqishlar va e’tiqodlar.
Huquqqa qarshi motivatsiyaning turli manbaalari, shakllari va ifodalanish 
darajalari bo‘lishi mumkin. V.V.Luneyev huquqbuzar harakatlarning quyidagi 
yetakchi motivatsiyalarini ko‘rib chiqishni taklif etadi: g‘araz-ochko‘zlik, 
zo‘ravonlik–egoistik, anarxistik-individuallik, yengil xayol – mas’uliyatsizlik, 
qo‘rqoqlik-irodasizlik. 
A.I.Dolgova o‘smirlar misolida, shaxsda zo‘ravonlik va g‘arazlik turlarini 
ajratadi. Zo‘ravonlik turida o‘z mavqeini aniqlab olishga intilish, o‘zini kuchli, 
adolatli, ko‘ngilchan, doim yordamga tayyorligini namoyon qilish o‘rinlidir. Biroq, 
bunday shaxslarda adolat haqida tasavvurlar noto‘g‘ri, ularning ma’naviyati, 
haqiqatdan olganda – jinoyatchi ma’naviyati. Ularga xos xususiyatlar – guruh 
egoizmi, noan’anaviy guruhga qattiq bog‘lanib qolgani, vahshiylik, kuch yakkaligi, 
o‘z xulq-atvorining haq ekanligiga ishonchi. G‘arazli turi uchun guruhdagi emas, 
ko‘proq individual egoizm xosdir. Uning vakillarida qadriyat yo‘naltirishlari 
zaifroq, ular o‘z xulq-atvorining huquqbuzar ekanligini to‘la to‘kis anglaydilar. 
Bunday o‘smirlarning farqlari mahfiylik, ma’naviyatsizlik, g‘arazli ko‘rsatmalar 
mavjudligi, yuqori darajada ijtimoiy qarovsizlik. Amaliyotda keltirilgan turlarning 
qo‘shma turlari bilan ko‘proq to‘qnash kelishimiz mumkin. 
Huquqqa qarshi motivatsiya, aniq bir shaxs ustivor sabablarining mustahkam 
tizimi sifatida, uning huquqiy ongi bilan bevosita bog‘liq.
Huquqiy ong quyidagilarni taxmin qiladi:
1) qonunlarni bilish va ularni tushunish;
2) qoidalarni shaxsga ahamiyatli sifatida qabul qilish, ularning foydali va 
adolatli ekanligiga ishonch; 
3) qonun va qoidalarga muvofiq, harakat qilishga tayyorgarligi, odati va 
mahorati.
Shubhasiz, me’yoridagi ijtimoiy rivojlanish madaniy me’yorlarni (shu bilan 
birga huquqiy) individual qadriyatlarga aylantirish jarayonini tahmin qiladi. 
Shaxsiyat mazmunlari tizimi orqali singdirilgan huquqiy me’yorlar, iroda 
boshqarishi bilan qo‘shilganda, qonunga bo‘ysinish kabi shaxs xususiyatini paydo 
bo‘lishini ta’minlaydi. 
Shunday qilib, qoidalarni bajarish yoki buzish turlicha bo‘lishi mumkin. 
Huquqbuzar harakatlarga undaydigan alohida sabablar: darhol rohatlanishga intilish, 
o‘zini namoyon qilishga intilish, qulayliklarga yoki yuqori ijtimoiy mavqega 
intilish, oppozitsion xulq-atvor (ta’qiqlarni buzishga ichki intilish), xulq-atvor 
stereotiplari (kriminal muhitda orttirgan tajribasi), agressiya va sadistik moyilliklar, 
ijtimoiy stereotiplarga va an’analariga amal qilish, guruhga tegishliligini his etish 
ehtiyoji va uning ma’qullashiga sazovor bo‘lish, zerikish, tavakkalchilikka va o‘tkir 
hissiyotlarga intilish, frustratsiya, majburiy himoyaga zaruriyat, altruizm (yuqori 
maqsad yoki boshqa insonlar uchun huquqbuzarlikni sodir etish). 
Shubhasiz, delinkvent xulq-atvor bilan to‘qnashganimizda, biz eng avvalo, 
uning ortida turgan sabablarni o‘rganishimiz zarurdir. 

---

140
Ongsiz 
motivatsiyasini 
ochib 
beruvchi, 
psixoanalitik 
tadqiqotlarda, 
delinkventlik – ichki nizolar va primitiv himoyalar mahsuli sifatida o‘rganiladi. 
Jamiyatga qarshi xulq-atvor holatida esa, delinkventlikning quyidagi ongsiz 
sabablari ishtirok etishi mumkin: 
- tezkor qoniqishni talab qiladigan xohishlar; 
- behuda jahlning kechinmalari, namoyish talab qiluvchi tushkunlik-agressiyasi; 
- qasos talab qiluvchi, xafagarchilik; 
- adolatni tiklashga undaydigan, hasad; 
- ishonchsizlik va masofa saqlashga intilish; 
- cheksiz qudratlilik va buyuklik xayollari. 
A.Ayxorn ko‘rsatganidek, shaxs dinamikasi nuqtai nazaridan delinkventlikning 
ikkita asosiy turi mavjud: 
– chegaradagi (me’yoridagi) nevrotik holat, jamiyatga qarshi belgilari bilan, 
qachonki shaxs ichki nizo holatida bo‘lsa va uning qaysidir qismi, aybdorlik hissini 
keltirib, delinkvent xulq-atvorni ta’qiqlasa. Aybdorlik hissi ustivorligida delinkvent 
o‘zini g‘ayrioddiy tutadi, masalan, o‘g‘irlangan shapkani kiyib yuradi yoki undan 
foyda ko‘rmaydi. U ochiqchasiga o‘g‘riligi fosh etilishini kutadi va odatda qo‘lga 
tushadi. Uyqusida u bostiriqadi. Jazolanishidan so‘ng u yengil tortadi. Bir qator 
vaziyatlarda aybdorlik hissi jinoyatchilarda jinoyatni sodir etishdan oldin paydo 
bo‘ladi. Bu yerda delinkventlik individning Super Ego bosimidan yengil tortish 
xohishi tufayli paydo bo‘ladi; 
– nevroz belgilarisiz jamiyatga qarshi xulq-atvor. Ushbu vaziyatda nizo “tashqariga 
chiqarilgan” bo‘ladi – bu libido xohishlarining erta frustratsiyasi sababli 
atrofidagilari bilan ochiq nizo. 
Ammo, jazolashda ongsiz ehtiyoj va rohatlanish prinsipining ustivorlik 
bosqichida o‘rnatilishi, ikkala vaziyatda ham namoyon etilgan.