Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

7.2. Компьютерда масалаларни қўйиш ва ечиш босқичлари 
Замонавий ахборот технологияларида ахборотларга ишлов беришга 
янгича ёндашув намоён бўлмоқда. У ижтимоий тизимни ташкил этишдаги 
таркибий ўзгаришлар натижасидан келиб чиқди ҳамда мавжуд ресурс ва 
ахборотларни оқилона тақсимлаш бўйича қарор қабул қилишда бошқариш 
вазифасини марказдан маҳаллий ҳудудларга бериш (децентрализация) билан 
боғлиқдир. 
Биринчидан – бошқаришни децентрализация қилиниши жойларда катта 
ҳажмдаги ахборотларни тўпланишига олиб келади. Уларни сақлаш ва қайта 
ишлашда техник кўмаксиз рационал қарор қабул қилиб бўлмайди. 
Иккинчидан, қарор қабул қилиш тезкорлигига талаб ортади, чунки ахборот 
маънавий эскиради. 
Бу шароитда бошқарувнинг илмий асосланган математик модели зарур, 
компьютер техникаси эса амалий масалаларни ечишнинг объектив зарур 
қуроли ҳисобланади. 
Компьютер технологияларидан фойдаланиб бошқариш масалаларини 
ечиш – мураккаб, бир-неча босқичдан иборат бўлган, бир қийматли бўлмаган 
жараёндир. Ҳар бир аниқ ҳолатда ахборотни қайта ишлаш ва фойдаланиш 
учун сунъий инсон-машина тизими яратилади. Инсон масала қуйиш ва 
дастурлаштириш, натижаларни таҳлил қилиш бўйича интеллектуал, ижодий 
фаолият юритади, компьютер эса – дастурга мос равишда ахборотларни 
бевосита қайта ишлайди. 
Компьютердан фойдаланишда: «компьютерда бу масалани ечиш 
мумкинми?» ҳамда «ечимнинг ва олинган натижалардан фойдаланишнинг 
самарадорлиги қандай?» деган иккита саволга жавоб бериш керак. 
Масалани компьютердан фойдаланиб ечиш жараёни умуман олганда 
қуйидаги босқичлардан ташкил топади: 
Биринчи босқич – масаланинг қўйилиши. Бу босқичда масала баён 
этилади, уни ечиш мақсади қўйилади, кирувчи ва чиқувчи ахборотлар таҳлил 
қилинади, масаланинг моҳияти оғзаки ифодаланади ва уни ечишга умумий 

---

147 
ёндошиш бўйича фикр берилади. Аниқ предмет соҳасидаги малакали 
мутахассис асосан масаланинг қўйишни амалга оширади. 
Иккинчи босқич – формаллаштириш (расмийлаштириш). Унинг 
мақсади - масаланинг, компьютерда адекватликни йўқолмасдан ишлатиш 
мумкин бўлган, математик моделини яратишдир. Агар масала мураккаб 
бўлмаса ва махсус математик билимни талаб қилмаса бу босқични масала 
қўювчининг ўзи бажариши мумкин, акс ҳолда бу ишга математик ёки 
дастурчини жалб қилиш мақсадга мувофиқ бўлади. 
Учинчи босқич – алгоритмлаш. Бунда масаланинг математик 
ифодаланишига асосан ечиш алгоритми ишлаб чиқилади. Масаланинг 
мураккаблигига қараб бу босқични дастурчи ёки дастурлашни биладиган 
фойдаланувчи бажаради. Ходимнинг малакаси қанчалик юқори бўлса, 
яратилган алгоритм шунчалик самарадорли бўлади.
Айрим масалаларни қўйишда иккинчи ва учинчи босқичларни бир-
бирини тўлдирувчи сифатида бир вақтда бажариш мумкин.
Тўртинчи босқич – дастурлаш. Бу босқичда дастур тузилади. Дастур - 
компьютер тушунадиган тилда ёзилган алгоритмни ифодалаш шаклидир. 
Алгоритм матн ёки график кўринишдаги инсон тушунадиган тилда, дастур 
эса махсус алгоритмик тилда ёзилади. Дастурни тузиш жараёнида алгоритмга 
янада аниқлик киритиш мумкин. 
Бешинчи босқич – дастурни бажарилиши. 
Олтинчи босқич – дастурни созлаш. 
Охирги икки босқич ўзаро боғланган. Уларда дастурнинг тўғри 
ишлаши текширилади. Шу мақсадда моделлаштириладиган масаладаги 
ҳамма ҳолатларни имкони борича эътиборга олувчи тест мисоли тузилади. 
Аввалдан маълум тест мисоли натижасига олинган натижанинг мос келишига 
қараб дастурнинг тўғри ишлаши баҳоланади. Дастур тузилиб, 
текширилгандан кейин уни қўллаш мумкин.
Еттинчи босқич – натижаларни олиш ва таҳлил қилиш. Бу ерда 
масалани қўювчи томонидан ечим натижаси таҳлил қилинади ва бошқариш 

---

148 
қарорлари ёки таклифлари қабул қилинади. 
Саккизинчи босқич – хатоларни тўғрилаш (корректировка). Агар 
дастурни қўллашда қониқарсиз натижа олинса, модел ва алгоритмга 
тузатишлар киритиш талаб қилинади. Бу босқичнинг бажарилиши олдинги 
босқичларнинг ихтиёрийсини тузатиш, мукаммалаштириш зарурати билан 
боғлиқ.
Юқоридагиларга кўра компьютердан фақат бешинчи ва еттинчи 
босқичда фойдаланилади. Компьютер фақат инсоннинг дастурда кўзда тутган 
буйруқларини бажаради. Ҳисоблаш техникаси бўйича мутахассис бўлмаган 
фойдаланувчи, ишлаб чиқилган дастурни қўллаб натижалар олишни (еттинчи 
босқич) бажаради. Янги масалани ечишда эса масалани қўйиш, 
формаллаштириш, алгоритм тузиш, натижаларни олиш ва таҳлил қилиш, 
зарур бўлганда хатоларни тўғрилаш босқичларида иштирок этиши мумкин. 
Формаллаштириш ва алгоритмни компьютерда ифодалаш босқичлари 
ахборот технологиялари бўйича мутахассис (амалий математикадан 
мутахассис, дастурчи) томонидан бажарилади. Замонавий амалий дастурлар 
пакети фойдаланувчига, нисбатан мураккаб бўлмаган масалаларни ечишда бу 
босқичларнинг барчасида ўзи мустақил ишлаши имконини беради. Бу ҳолда 
фойдаланувчи талаб қилинган шаклда масала қўйилишини ифодалаши керак. 
Кейинги босқичлар компьютер ва инсон тенг ҳуқуқли фамкорлигида 
оширилади.