Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я р. М. Махмудов, Б. Н. Сирлиев

Тайѐргарлик кўришнинг осонлиги принципи психологик тайѐргарликни 
ходимларнинг зарур билим ҳамда талаб этилаѐтган кўникма ва уқувларни ўз 
ақлий ва жисмоний кучларини муайян даражада зўриқтириш эвазига онгли 

---

132 
равишда ўзлаштира олишлари учун қулай тарзда ташкил этиш ва ўтказишни 
талаб этади.
Касбий психологик тренингни самарали ташкил этишнинг муҳим 
шартларидан бири ходимларнинг ўз имкониятларини, касблари учун муҳим 
шахсий хислатларининг ривожланганлик даражасини билишларидир. Бу эса 
ходимга тайѐргарлик дастурини тўғри белгилаш, ўз кучини керакли йўналишда 
жамлаш имконини беради. Бу борада ходимга ўз психологик имкониятларини 
яхшироқ билиш имконини берадиган муайян оддий психодиагностик 
усуллардан фойдаланиш катта ѐрдам бериши мумкин.
 
3-§ Касбий кўникма ва малакалар амалий ўқитишнинг асосий 
негизи сифатида 
 
Психология фанида ―ҳаракат‖ тушунчаси таҳлил қилинганида, у мотор 
(жисмоний) ҳаракат, сенсор (ҳиссий) ҳаракат ва марказий қисмга ажратилади. 
Шунга мувофиқ равишда ажратилган таркиблар ҳаракатни амалга ошириш 
жараѐнида белгиланган топшириқларни ижро этиш, назорат қилиш ва 
бошқариш билан шуғулланади. Ҳаракатларни ижро этиш, назорат қилиш ва 
бошқаришда қўлланиладиган йўл-йўриқлар унинг усуллари дейилади. 
Одатда ҳаракатларнинг англанган ѐки англанмаган тарзда амалга 
оширилиши кузатилади. Ҳаракатни бажаришда онгнинг борган сари камроқ 
иштирок этиши туфайли ишни амалга ошириш автоматлаша бошлайди, айрим 
майда чуйда қисмларга нисбатан эътибор (назорат) камаяди. Шунинг учун 
инсон фаолиятида мақсадга йўналтирилган саъи-ҳаракатларни ижро этиш ва 
бошқаришнинг муайян даражада автоматлашуви малака дейилади. Айнан шу 
боис ҳаракатларни бошқариш билан саъи-ҳаракатларни бошқариш айнан бир 
нарса 
эмас, 
албатта. 
Чунки 
саъи-ҳаракатларнинг 
юксак 
даражада 
автоматлашуви унинг ўз таркибидаги ҳаракатни онгли равишда идора қилиш 
билан уйғунлашиб кетади. Патологик ҳолатлардан ташқари, барча фаолият 
турлари 
онг 
билан 
бошқарилиб 
туради. 
Ҳаракат 
таркибларининг 
автоматлашуви: биринчидан, онгли равишда йўналтирилган объектни 

---

133 
алмаштиради; иккинчидан, ҳаракатнинг умумий мақсадлари, унинг ижро 
этилиши шарт-шароитлари, натижаларини назорат қилади; учинчидан, уларни 
баҳолашни онгнинг тасарруфи доирасига киритади. 
Малаканинг тузилиши. Ҳаракатнинг қисман автоматлашуви туфайли 
унинг тузилишида айрим сифат ўзгаришлари юз беради ва улар қуйдагилардан 
ташкил топгандир: 
Биринчидан, саъй-ҳаракатларнинг ижро этилиши усуллари ўзгаради. 
Бунда бир қатор содда ҳаракатлар ягона жараѐнга (таркибга) кирувчи баъзи 
содда ҳаракатлар ўртасида тўсиқ ва узилиш рўй бермаган битта мураккаб саъи-
ҳаракат ўзаро бир-бирига қўшилиб кетади, ортиқчалари эса бартараф этилади. 
Иккинчидан, ҳаракатни сенсор (ҳиссий) назорат қилиш усуллари 
ўзгаради. Кўриш органи орқали саъй-ҳаракатлар амалга ошишини назорат 
қилиш кинестетик (мушаклар ѐрдамида ҳаракат) назорат билан алмашади.
Учинчидан, ҳаракатни марказдан туриб бошқариш усуллари ўзгариб 
боради. Диққат ҳаракат усулларини идрок этишдан ҳоли бўлиб, у ҳаракат 
вазияти ва натижасига қаратилгандир. Топшириқ ечимлари, ақлий фаолият 
жараѐнлари тезкорликда, ҳамкорликда бажарила бошлайди.
Малакани шакллантиришда бажарилаѐтган ҳаракатларнинг нутқ 
фаолиятида сўз билан ифодаланиши ва ҳаракатнинг тимсолини хаѐлда 
мужассамлаштирилиши муҳим аҳамият касб этади. Ана шу йўсинда инсоннинг 
малакаси автоматлашган онгли хатти-ҳаракат сифатида шаклланади. Малакани 
шакллантириш механизми, принципига усул ва воситаларини танлаш 
хусусиятига алоҳида эътибор бериш унинг муваффақиятини таъминлайди. 
Бунинг учун қуйидагиларга аҳамият бериш мақсадга мувофиқ: а) усулларни 
танлаш; б) ҳаракатда онг назорат функциясини камайтириш; в) мақсадни 
равшанлаштириш, г) шарт-шароитни тасаввур этиш; д) малакани 
шакллантириш моделини хаѐлда яратиш ва ҳоказо. 
Психология фанида малакани шакллантиришнинг асосий босқичлари 
схемаси ишлаб чиқилган, бунда асосий эътибор малаканинг хусусиятига, 
мақсадига, ҳаракатни бажариш усулларига қаратилади. Шунингдек, 

---

134 
малакаларнинг ўзаро таъсири муаммосига алоҳида аҳамият берилади, чунки 
инсон малакалар тизимига амал қилган ҳолда янги малакани ўзлаштиради. 
Олдин эгалланган малака, кейингисининг таркиб топишига ѐрдамлашади, гоҳо 
унга халақит бериши ҳам мумкин. Ҳаракатнинг автоматлашуви унинг мақсади, 
объекти, вазияти ва шарт-шароитлари билан белгиланади. Ҳаракатнинг 
муваффақияти, самарадорлиги кўп жиҳатдан сенсор назорат ҳамда унинг янги 
шароитга кўчишига боғлиқ. 
Малакаларнинг 
нотўғри 
(тескари) 
кўчирилиши 
интерференция 
ҳодисасини вужудга келтиради. Фаолият кўникма, малака, усул, ҳаракат, саъи-
ҳаракат, операция каби таркибий қисмлар туфайли муайян натижага эришади, 
моддий ва маънавий билимларни вужудга келтиради. 
Психологик маълумотларнинг кўрсатишича, фаолият шахслараро 
муносабатлар тизими тариқасида, ҳамкорлик тарзида намоѐн бўлади. 
Фаолиятда инсон шахси (унинг хусусиятлари) акс этади. Онг билан фаолият 
бирлиги принципига асосланиш орқали шахс камол топади, шахслараро 
муносабат амалга ошади, ижтимоий тажрибалар ўзлаштирилади, шахс ўзаро 
таъсир ѐрдамида ижтимоийлашади. Инсон шахсининг шаклланиши ўйин, 
таълим, меҳнат, спорт ва бошқа фаолият турларида амалга ошади. Ҳаракат 
туфайли фаолиятни амалга ошириш жараѐни юзага келади, хулқ-атвор, 
муомала (коммуникация) воситасида эҳтиѐж, истак, ижтимоий талаблар 
қондирилади, турли ахборотнинг ўзлаштирилиши натижасида шахс таркиб топа 
бошлайди. 
1. Ўйин фаолияти. Фаолиятнинг оддий шаклларидан бири ўйин 
ҳисобланади, лекин у тобора такомиллашиб, содда ҳаракатлардан кейинчалик 
сюжетли, роли ўйинларга, ҳатто спортгача мураккаблашиб боради. Атроф 
табиий муҳитни акс эттиришида иштирок эта бошлайди. Инсоннинг борлиқни 
инъикос этишидаги дастлабки уриниши ҳаракат орқали намоѐн бўлади. Ҳаракат 
боланинг табиатга, уни қуршаб турган кишилик дунѐсига нисбатан 
муносабатини, улар тўғрисидаги илк таассуротлар, содда тасаввурлар, 
билимларни ўзлаштиришни англади. Кейинчалик оддий ҳаракатлар муайян 

---

135 
маъно касб этиб, сюжетли ва ролли ўйинларга айланади. Ўйинлар миллий 
(этник) ва умумбашарий туркумлардан таркиб топган бўлиб, ижтимоий 
ҳаѐтнинг барча жабҳаларини ўзида акс эттиради. Ўйинлар такомиллашиб бориб 
спорт турларига, спорт фаолиятига (жумладан, шахмат, домино, футбол, шашка 
ва ҳоказо) ўсиб ўтади. Спорт ўйин фаолияти сифатида барча ѐшдаги инсонларга 
хос бўлиб ҳисобланади. 
Ўйин фаолиятида ўсмир ижтимоий воқеликни тақлид, роль орқали ижро 
этишга ҳаракат қилади ва шу йўсинда атроф табиий муҳит тўғрисидаги, 
ижтимоий турмушдаги шахслараро муносабатларни ўзлаштира боради. 
Ижтимоий турмушдаги у ѐки бу ҳодисани роль орқали ижро қилади. Сўз билан 
ҳаракатнинг бирикуви натижасида ўйин фаолият тусини олади ва муайян 
маъно, ахборот бериш, узатиш имкониятига эга бўлади. Дастлабки ўйин 
ўсмирнинг катталар хатти-ҳаракатини айнан такрорлаш, уларга тақлид қилиш 
билан тавсифланади. Сюжетли ўйинлар борлиқнинг гоҳ англанган, гоҳо 
англанмаган ҳолда у ѐки бу томонларини эгаллашга хизмат қилади. 
Ўйин даставвал ўсмир учун вақт ўтказиш, машғул бўлиш функциясини 
бажарса, кейинчалик ижтимоий, тарихий тараққиѐт намуналарини ифодалаш 
даражасига ўсиб ўтади. Роллар, маъноли ҳаракатлар, ибратли имо-ишоралар, 
тушунчалар ўсмир шахсини ривожлантиришда фаол иштирок этади.
Таълим. Таълим ҳам жараѐн, ҳам фаолият сифатида инсон ҳаѐтида 
муҳим роль ўйнайди ва муайян давр учун етакчи фаолият сифатида намоѐн 
бўлиши мумкин. Таълим бошқача айтганда, ўқитувчи билан ўқувчининг 
субъект-субъект муносабатидаги ҳамкорлик фаолияти хисобланади. Аксарият 
ҳолларда ўқитувчи ахборот узатувчи (коммуникатор) ўқувчи эса уни қабул 
қилувчи объект сифатида талқин этилади, лекин икки ѐқлама ҳаракат туфайли 
маълумот инсонга англашилади, ўзаро таъсир, ўзаро англашув, тушунув, ўзаро 
субъектларнинг бир-бирга зарурлиги, ўзаро бар-бирини тақозо этиши 
ҳамкорликнинг муваффақияти кафолатли ҳисобланади. Таълим ўқув фаолияти, 
ақлий фаолият, билиш фаолиятига туртки беради, чунки ҳар қайси фаолиятнинг 
шакли ақлий меҳнат туфайли амалга ошади. Таълимнинг бошқа фаолият 

---

136 
турларидан фарқи натижасининг ўзига хослиги, барча босқичларига онгли 
ѐндашув ва муносабатда бўлишдир. Таълим ўқув фаолияти ѐки жараѐни 
сифатида мустақил изланиш, ижодий муносабатни, турли вазият (аудитория ва 
ундан ташқарида)ни, ҳар хил босқични (бошланғич, ўрта, махсус, олий таълим) 
ўзида мужассамлаштиради. Мустақил билим олиш ва мутолаа қилиш ҳам ўқув 
фаолиятининг муайян тури бўлиб, шахсий илмий, ижодий изланиш маҳсули 
ҳисобланади. 
Таълим тарбия билан уйғунлашган ҳолда намоѐн бўлади, субъектга 
объектив таъсир ўтказиш туфайли билимлар эгалланади, муайян шахсий 
фазилатлар таркиб топади. Таълимнинг моҳиятига (матнда ғоя, таассурот, 
мазмун, сюжет, тимсол орқали) тарбиявий таъсир ўтказиш дастурий асосда, 
иерархик тарзда сингдирилади. Таълим муайян гуруҳ ва жамоани 
шакллантиради, шахслараро муносабат маромлари билан таништиради, шахсий 
фазилатларнинг таркиб топишига, субъектнинг ижтимоийлашувига сезиларли 
таъсир ўтказади. 
Таълимнинг яна бир муҳим функцияси шуки, у турли ѐшдаги одамларни 
касб танлашга йўналтиради, касбий тайѐргарликни амалга оширишга, 
мутахассис сифатида шаклланишга муҳим таъсир ўтказади. Таълим ижтимоий 
жиҳатдан шахсларни камол, ихтисосликка оид билимлар билан қуроллантириш, 
уларнинг у ѐки бу соҳада мутахассис бўлиб фаолият кўрсатишига хизмат 
қилади. Таълим мустақил фикрлаш, психологик имкониятларни рўѐбга 
чиқариш, баркамолликка интилиш борасида ижтимоий ҳаѐтнинг турли 
жабҳаларида таълим етакчи фаолият сифатида муҳим роль ўйнайди.