Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

Марказий Осиё мугафаккирларининг ислом 
тараққиётига қўшган ҳиссалари
Ислом динининг Марказий Осиё минтақасида, умуман, 
жаҳон миқёсида тараққий қилишига ватандошларимиз бе- 
қиёс ҳисса қўшганлар. Гарчи ислом дини Арабистон ярим- 
оролида пайдо бўлган бўлса-да, маданий жиҳатдан араб ба- 
давий қабилаларидан ишлаб чиқариш кучларининг ривож­
ланиши даражаси бўйича анча устун бўлган Марказий Осиё 
халк,лари ислом динининг назарий жиҳатдан ривожланиши 
ва ҳаёт эҳтиёжлари асосида такомиллашувига салмоқли таъ­
сир кўрсатганлар. Буни тасди^лаш учун Имом ал-Бухорий, 
Абу Мансур ал-Мотуридий, Бурҳониддин ал-М арғиноний, 
А\мад Яссавий, Нажмиддин Кубро ва Баҳовуддин Нақшбанд 
каби мутафаккирларни эслаш кифоядир. Уларнинг номлари 
бутун ислом дунёсида чуқур ҳурмат билан тилга олинади. 
М устақилликка эришилгач, Ўзбекистон ҳукумати ўз ички
186 -

---

сиёсатида мустамлакачилик даврида унутилган. бироқ хал- 
қимиз тарихида чуқур из қолдирган буюк зотларнинг номла- 
рини тиклаш ва халқ хотирасида абадийлаштиришга қара- 
тилган бениҳоя хайрли сиёсат олиб бормокда.
Юқорида тилга олинган алломалар ислом динининг та- 
раққиётига салмоқпи ҳисса қўшганлар. Чунончи, бизнинг Ва- 
танимизда бутун ислом дунёсида энг нуфузли манбалар деб 
тан олинган олтита ишончли ҳадислар тўпламининг (ас-саҳиҳ 
ас-ситта) муаллифлари яшаб ижод қилганлар. Улар: Абу Аб- 
дуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий (810—870), Имом 
Муслим ибн ал-Ҳажжоги (819—874), Абу Исо Муҳаммад ибн 
Исо ат-Термизий (824—892), Имом Абу Довуд Сулаймон Си- 
жистоний (817—880), Имом Аҳмад ан-Насоий (830—915), Имом 
Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Язиб ибн Можжа (824—886) каби 
сиймолардир. Бу олти аллома ичида ҳадис илмида амир ал- 
мўминийн деган шарафли номга сазовор бўлган Имом ал-Бу­
хорий алоҳида эьтиборга молик буюк исломшунос олимдир.
Имом ал-Бухорийнинг тўлиқ исми Абу Абдуллоҳ Муҳам- 
мад ибн Исмоил ибн Иброҳим ибн ал-Муғийра ибн Ардазбҳ 
ал-Жуафий ал-Бухорийдир. У 810 йил 20 июлда Бухоро шаҳ- 
рида туғилиб, Самарканд шаҳри яқинидаги Хартанг қишло- 
ғида 870 йил 1 сентябрда (60 ёшида) вафот этган.
Имом ал-Бухорийдан ислом оламида жуда қддрланадиган 
«Ал-жомеъ ас-саҳиҳ», «Ат-тарих» номли асарлар мерос бўлиб 
қолган. Имом a i -Бухорий бутун умрини ҳадислар тўплашга ва 
ишончлиларини ажратишга сарфлаган. Илмий манбаларда 
таъкидланишича, ал-Бухорий 600 мингга яқин ҳадисни тўпла- 
ган олим ва унинг шоҳ асарлари «Ал-жомеъ ас-саҳиҳ», «Ат- 
адаб ал-муфрад» кабилар ҳисобланади. Имом ал-Бухорийнинг 
хатқимиз маданий ҳаёти тарихидаги хизматлари шундан ибо­
ратки, у фақат ҳадислар тўплаш билан чекланиб қолмаган, 
балки ўз даврида одамлар орасида меҳр-му\аббат, сахийлик, 
очиққўллик, ота-она, аёллар ва катталарга ҳурмат, етим-есир- 
ларга мурувват, фақир-бечораларга ҳиммат, Ватанга мухаб­
бат, ҳалоллик ва меҳнатсеварлик каби фазилатларни қарор 
топтиришга оид йЎл-йўрик,пар ва ўгитлар ҳам ишлаб чиққан.
1998 йил 1 сенгябрда буюк аллома таваллудининг 1225 
йиллиги кенг нишонланиши ва унга бағишланган мажмуа-
187

---

нинг яратилиши бежиз эмас. Имом ал-Бухорий мероси ис­
лом ниқобида юрувчи ғараз ниятли кимсалардан халқимиз 
маънавиятини қалқон мисоли ҳимоялайди, мустақиллиги- 
мизни мустаҳкамлашга, ёш авлодни аждодларимизнинг иб- 
ратли ҳаёти руҳида тарбиялашга хизмат қилади.
Ислом дини тараққиётига катта ҳисса қўшган яна бир улуғ 
аждодимиз, самарқандлик аллома, калом илмининг асосчи- 
ларидан бири, мусулмон оламидаги энг йирик суннийлик 
калом мактаби — мотуридийлик асосчиси Абу Мансур Муҳам-