Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

 
-

---

ижтимоий мавқеини тобора мустаҳкамлаб борган буржуазия 
ҳокимият учун курашда дастлаб эски жамиятнинг мафкура­
вий таянчи саналган католик черковини мағлубиятга учра- 
тиши лозим булган.
Реформация ҳаракати дастлаб Германияда Мартин Лю- 
тернинг Рим папасига қэрши чиқишидан бошланган. 1517 йил 
31 октябрда Мартин Лютер ўз қарашларини 95 та тезисда баён 
этиб, уни Виттенберг шаҳар черковларидан бирининг дарво- 
засига осиб қўйган. Тезисларда черковнинг аапиёлар ёрдами­
да халос бўлиш, аъроф, руҳонийларнинг воситачилик вази­
фаси қақидаги таълимотлари танқид қилинган. Кейинчалик 
Рим папасининг ҳокимияти инкор қилинган. Лютер черков 
ташкилотининг иерархия принципи асосида тузилишини ва 
бошқарилишини рад этган, Исонинг халоскорлик кучига 
ишончи орқати киши мустақил равишда, черковнинг восита- 
чилигисиз халос бўлиши мумкинлиги ғоясини ҳимоя қилган.
Мартин Лютер роҳибликни бекор қилиш, диний маро­
симларни соддалаштириш ва черковни дунёвий ҳокимиятга 
бўйсундириш кабиларни талаб қилиб чиққан. Унинг талаб­
лари Германияда эндигина шакллана бошлаган буржуазия- 
нинг манфаатларига мос келган. Шунингдек, кўпчилик не­
мис князлари ва феодал гуруҳларининг вакиллари ҳам унга 
хайрихо\лик билдирган. Мазкур гурухлар черковнинг катта 
ер майдонларига эгалик қилишит беҳисоб бойликларга. эга- 
лиги, герман черковларининг Рим папасига катта пул маб- 
лағлари ажратиши ва давлатларнинг ички ишларига доимий 
аралашуви кабилардан норози бўлганлар.
Бир гуруҳ лютерчи немис князларининг талаби билан 
Шпейер Рейхстаг ҳар бир немис князи ўзи ва фуқароси учун 
хохлаган динни танлаш ҳуқуқига эга эканлиги тўғрисида қарор 
қабул қилган. Лекин Германияда Рим папасига қарши кураш 
олиб боришга қодир кучли, маркахаашган давлат йўқ эди. 
Рим папасининг тазйиғи билан 1529 йилда Рейхстаг бу қарор- 
ни бекор қилган. Рейхстагнинг қарорига жавобан, 5 нафар 
немис князи ва 14 нафар империянинг шаҳарлари Рейхстаг- 
даги кўпчиликка қарши норозилик (протест) билдирганлар. 
Мазкур воқеадан кейин христианликда реформация нати-
151

---

жасида пайдо бўлган янги йўналиш «протестантизм» деб атала 
бошланган.
Германиядаги реформация ҳаракатида аҳолининг ўртаҳол 
ва камбағат табақалари ҳам кенг кўламда иштирок этган. Улар­
нинг манфаатларини Томас Мюнцер ўз қарашларида ҳимоя 
қилган. Дастлаб Томас Мюнцер сиёсий фаолиятини лютерчй- 
лар ҳаракатида иштирок этишдан бошлаган. Лекин кейинча­
лик Лютернинг қэрашлари чеклангаачиги ва ҳукмрон табақа- 
ларнинг манфаатига хизмат қилишидан норозилик билдириб, 
диний ақидалар ва ижтимоий-сиёсий муаммолар танқидида, 
Лютердан фарк^и ўлароқ, муросасизлик йўлини танлаган.
Томас Мюнцер диний таълимотга муносабат соҳасида 
черков ташкилотларининг қуйидан юқорига бўйсунишига 
асосланган бошқарув тартиб и га қарши чиққан, ортодоксал 
диний таълимотлар ва епископлар ҳокимиятини инкор қил- 
ган, худога эътиқод ҳар бир кишининг қалбида туғилиши 
керак, деб ҳисоблаган. Шу билан бирга киши Исонинг руҳи- 
ни қалбида ҳис қилса, сохта ҳақиқат оғусини тарк этади, 
олий илоҳий ҳақиқатга эришади, бунга эришишдаги тенг­
лик фуқароларнинг ҳуқуқий тенглигини билдиради, деб таъ- 
кидлаган. Томас Мюнцер кишиларни умумий тенгликка асос­
ланган илоҳий жамият қуришга даъват этган. Томас Мюн- 
цернинг даъвати Германиядаги деҳқонлар қўзғолонининг 
шиорига айланган. Деҳқонлар қўзғолони мағлубият билан 
тугаган ва Томас Мюнцер асирга олиниб, қртл этилган. Унинг 
тарафдорлари эса Европа давлатларига тарқаб кетганлар.
XVI асрнинг биринчи ярмида реформация ҳаракати Евро- 
панинг бошқа давлатларига ёйила бошлаган. Бу ҳаракатнинг 
йирик марказларидан бири Швейцария эди. Мамлакатнинг 
Женева ва Цюрих шаҳарларидаги ҳаракатларга Ж.Кальвин ва 
У.Цвингли раҳбарлик қилганлар. Швейцариядаги реформация 
ҳаракати протестантизмда янги кальвинизм оқимини вужудга 
келтирган. Кальвинизм — буржуазиянинг католик черковига 
қарши кураши тимсоли. Оқимда умум эътироф этган эътиқод 
рамзи йўқ. Инжил эса диний таъ.||имотнинг ягона манбаи 
ҳисобланади. Тақаири азал ҳақидаги таълимот оқимнинг асо­
сий ғояларидан биридир. Кальвиннинг фикрича, худо айрим
152 -

---

кишиларни абадий роҳат-фароғатда, айримларни дўзах азо- 
бида қийначиб яшаш учун яратган. Лекин ҳар қандай киши 
азоблардан халос бўлиши мумкин, чунки худо уни ёлғизла- 
тиб қўймайди. Худонинг марҳамати тушган киши ташаббус­
кор булиши ва абадий роҳат-фароғатда яшашга лойиқ экан­
лигини исботлаши керак. Бундай киши тадбиркор ва ҳар ишда 
омадли бўлади. У дунёнинг лаззатларидан тийилиши, тежам- 
кор булиши ва камтарона яшаши керак.
Ўрта асрларда диний маросимларда қўлланиб келинган 
иконалар, шам ёқиш, хоч ва бошқа воситалардан фойдала- 
нишдан воз кечилган. Сирли маросимлардан фақат рамзий 
маънодаги чўқинтириш, нон ва вино тортишдан фойдала- 
нилган. Асосан черковда ваъз ўқишга катта эътибор бери­
либ, маросим диний кўшик^ар ва худога сиғинишлар билан 
тўлдирилган. Диндорлар жамоасини сайлаб қўйиладиган прес- 
витерлар (грекча presbyteros — оқсоқол деган маънони англа­
тади, христиан черковидаги руҳоний киши) ва пасторлар 
(лотинча pastor — чўпон, подачи деган маъноларни англата­
ди, протестант черковининг хизматчиси) бошқарган. Улар 
айни пайтда диний маросимларга раҳбарлик ҳам қилганлар. 
Диний ташкилотларга эса автономия ҳуқуқи берилган.
Реформация ҳаракатининг йирик марказларидан яна бири 
Англия бўлган. Бу мамлакатда реформация юқори табақа- 
ларнинг ташаббуси ва бошч ил и гида амалга оширилган. 1531 
йилда Англия парламенти католик черкови ақидалари ва 
маросимларини саклаб қолган ҳолда черковнинг Рим папа- 
сидан мустақиллиги тўғрисида қарор қабул қилган. Черковга 
раҳбарлик қилиш ваколати эса қирол зиммасига юклатилган. 
Барча монастирлар ёпиб ташланиб, черков мулклари мусо- 
дара қилинган. Рим папасига қарши кураш томонларнинг 
ўзаро келишуви билан якунланган. 1571 йилда Англия парла­
менти эътиқод рамзи тўғрисида декларация қабул қилган. 
Ушбу ҳужжат асосида англикан черкови вужудга келган.
XVI асрда протестантизм йўналишининг асосий оқимлари 
лютеранлик, кальвинизм ва англиканлар черкови вужудга кел­
ган. Лекин йўналчш таркибида оқимларнинг шаклланиш жа­
раёни ҳозирга қадар давом этмоқда. Улар қаторидаги баптист-
153
-

---

лар, методистлар ва пятидесятиниклар оқимларини мисол кел­
тириш мумкин. Протестантизм йўналишининг турли оқимлар- 
дан ташкил топганлиги улар ўртасида диний таълимот, ақида 
ва маросимларда умумийлик борми, деган савол туғдиради.
Протестантизм таълимотида черков ва роҳибларнинг худо 
ва одамлар ўртасидаги воситачилик вазифаси инкор қили- 
нади. Унда ҳар бир кишининг худо билан бевосита мулоқот 
қилиш ва халос бўлиш имкониятига эга эканлиги таъкидла­
нади. Ушбу ақиданинг қабул қилиниши натижасида диндор­
лар зиммасидаги оғир юк бўлмиш ҳашаматли монастирлар- 
ни қуриш ва кўп сонли роҳибларни боқиш зарурати ўз-ўзи- 
дан бар\ам топган.
Одамларнинг худо билан бевосита алоқа ўрнатиши ҳақидаги 
ақидадан ҳар бир диндорнинг руҳоний бўлиши тўғрисидаги 
ақида пайдо бўлган. Унга биноан, протестантлик эътиқодини 
қабул қилиб, чўқинтирилган киши ваъз ўқиш ва диний маро­
симларни бажариш ҳуқуқига эга бўлади. Бу руҳонийларнинг 
умуман инкор қилинишини билдирмайди, протестант руҳо- 
нийлари христианликнинг бошқа йўналишларидагидан фарқ- 
ланади. Руҳонийлар диндорлар жамоаси томонидан сайлана­
ди ва фақат унга ҳисоб беради. Уларга диндорларнинг тавба- 
тазаррусини қабул қилиш ва гуно\ларини кечириш ҳуқуқи 
берилмаган. Бундай руҳонийларнинг оила қуришлари мумкин 
ва улар учун целибат (лотинча caliebs — уйланмаган деган маъ­
нони англатади) қасами бекор қилинган.
Инжил — диний таълимотнинг асосий манбаи. Муқаддас 
ривоятлар, яъни Рим папасининг ҳужжатлари, «черков ота- 
лари»нинг асарларининг илоҳий мазмунга эгалиги тан олин- 
майди, лекин улардаги Инжилнинг мазмунини акс эттирув­
чи қисмларидан фойдаланилади. Инжилни диндорлар она 
тилида ўқишлари эътироф этилган. Ҳар бир киши ўз она 
тилида диний маросимларни бажариш ва Инжилни мустақил 
тафсир қилиш ҳуқуқига эга.
Протестантизмнинг асосий ақидалари сифатида қабул 
қилинган одамларнинг гуноҳкорлиги ва Исонинг бирламчи 
гуноҳни ювиш учун ўзини қурбон қилганлигига ишониш би­
лан халос бўлиш мумкинлиги ғояси тарғиб қилинади. Сирли
- 154 -

---

маросимлар, зоҳидлик, савоб иш қилиш кабилар кишининг 
халос бўлишига ёрдам беролмайди. Одамларнинг ички табиа­
ти бирламчи гуноҳ таъсирида тамоман ўзгарганлиги боис улар 
худонинг кўмагисиз, мустақил яхшилик қилиш имкониятига 
эга эмас. Яхшиликнинг намоён бўлиши инсоннинг шахсий 
хислати эмас, балки худога бўлган муҳаббатининг самарасидир. 
Одам гуноҳкор ва гуноҳдан халос бўлиш учун худони доимо 
ёдда тугиши, унга сиғиниши керак. Бу амал билан мустаҳкам- 
ланмаса, кутилган натижани бермайди. Одам ўзининг кунда­
лик вазифаларини сидқидилдан бажариши лозим. Ўз вазифа­
лари га сидқидилдан ёндашиш кишининг худога нисбатан 
муносабати қанчалик самимий эканлигидан даюлат беради.
Протестантизмда таедири азалга ишониш мавжуд. Унга 
кўра, худо кишининг туғилишидан олдин такдирини белги­
лаб қўяди. Одамнинг ердаги ҳаётида худо унинг та!дшрини 
қандай белгилаганини билиб булмайди. Лекин инсоннинг меҳ- 
натсеварлиги, ишдаги омадлилиги, тижоратдаги ютук,пари, 
бадавлат ва бахтли яшаши кабилар унга худонинг назари туш- 
ганлиги ва покланиш белгилари сифатида қабул қилинади.
Протестантизмда диний маросимлар соддалаштирилган ва 
ортиқча харажатларга йўл қўйилмайди. Ибодатлар ваъз ва дуо 
ўқиш, псалом (диний қасида ва ашула)лар куйлаш, Инжил- 
дан парчалар ўқиш билан чекланади. Марҳумлар руҳига, Биби 
Мариямг авлиёлар ва иконаларга сиғиниш, аърофга. ишониш 
кабилар бекор қилинган. Ибодатхоналардан ҳашаматли ва кўп 
чиқим талаб қилувчи жиҳозлар (қўнғирок^ар, меҳроблар, 
иконалар, ҳайкаллар ва бошқа безаклар) олиб қўйилган.
Хулоса ўрнида шуни айтиш керакки, протестантизм йўна- 
лиши Ғарбий Европада католик черковининг зўравонлиги, 
одамлар такдирига бефарқлиги, маънавий айниши, бой^ликка 
ўчлиги, ижтимоий ва маданий ҳаётдаги тараққийпарвар ўзга- 
ришларга тўсқинлигига қарши бўлган янги ижтимоий-сиё- 
сий кучлар мафкураси сифатида вужудга келган. Қайд этиш 
жоизки, католик черковига қарши қаратилган ижтимоий- 
сиёсий ҳаракат даҳрийлик ҳаракати эмас, балки черковдаги 
иллатларга, ижтимоий-сиёсий тараққиётга тўсқинлик қилув- 
чи сиёсий католииизмга қарши қаратилган ҳаракат эди.
155