Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

moira —
қисмат, тақдир 
деган маъноларни англатади) тўқиган.
Такдири азалга ишониш башоратчиликнинг кенг ёйили- 
шига сабаб бўлган. Греклар бирон муҳим ишни бошлашдан 
олдин башоратчининг фикрини билишга ҳаракат қилганлар. 
Башоратчилар турли усуллардан фойдаланиб воқеа-ҳодиса- 
ларни олдиндан айтиб беришга ҳаракат қилгаг лар Бу иш 
билан асосан коҳинлар шуғулланганлар. Улар кўпроқ қур- 
бонлик қилинган ҳайвоннинг ички аъзолари жойлашуви ва 
ҳолатига қараб башорат қилиш усулидан кенг фойдаланган- 
лар. Бундай усул харуспиция (этруск тилида 
harus —
ички 
органлар, лотинча 
specio —
кузатаман деган маъноларни бил­
диради) деб аталган. Қадимги даврда Дельфа оролидаги Пи­
фия ибодатхонаси башоратчилари бутун Элладада (греклар 
ўз юртини шу ном билан атаганлар) машҳур бўлганлар. Та­
рихий маълумотларга кўра, македониялик Искандар \ам
Эронга юриш қилишидан олдин Дельфа оролига келиб, ба- 
шоратчиларнинг фикрини билган.
Кддимги Грециядаги сиёсий тарқок,лик диний тизимга 
ҳам таъсир қилган. Бу ерда умумхалқ аҳамиятга эга диний 
ташкилот бўлмаган. Шунингдек, грек қулдорлик демократи­
яси диний таълимотда ҳам турли қарашларнинг ўзаро кура- 
шини келтириб чиқарган. Оқибатда Кддимги Грецияда би­
ринчи яширин диний жамиятлар ва маросимлар вужудга 
келган. Улар орасида Деметра (ҳосилдорлик, деҳқончилик, 
никоҳ ва оилавий ҳаёт маъбудаси) ва Дионис (узумчилик ва 
виночилик маъбуди)га бағишланган сирли маросимлар энг 
машҳур бўлган. Деметра сирли маросими (Элевсин маросимла-
- 60 -

---

ри) йилда бир марта ўтказилган. Маросим нариги дунёнинг 
сирларини билишга бағишланган. Унда иштирок этувчилар 
шу асосда нариги дунёга кетишга тайёргарлик кўраётганли- 
гини намойиш қилганлар. Маросимда иштирок этувчиларга 
гуно\ларидан халос бўлиш, руҳларининг нариги дунёда ро- 
ҳат фароғатда яшаши ваъда қилинган.
Дионис сирли маросимларининг иштирокчилари рамзий 
равишда ўлиб-тирилиб, нариги дунё тилсимотларини тушу­
нишга интилганлар. Маросим давомида қурбонлик қилинган 
ҳайвоннинг хом гўшти ва қони истеъмол қилинган.
Диний тизимда яширин диний жамиятларнинг вужудга 
келишига демократик сиёсий тузум ва диний ақидалар тал- 
қинидаги тафовутлар билан бирга ижтимоий габақаларнинг 
турмуш идан норози эканлиги ҳам таъсир этган.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, Кддимги Греция диний 
тизими таълимотида айрим инсонлар худо даражасига кўта- 
рилган. Диний кдрашларда ибтидоий дин шаклларининг таъ­
сири кучли бўлса-да, худолар одам қиёфасида тасвирлан­
ган, инсонлардек яшаган.ва ўзаро мулоқотда бўлган. Одам­
лар ғайритабиий мавжудотлар ва қатто худолар билан рақо- 
бат қилганлар.
Диний тизим ижтимоий ҳаётни тўлиқ назорат қилишни 
даъво қилмаган. Диний тартиблар кўпроқ тавсия мазмунига эга 
бўлган. Ҳар бир кишининг уларга амал қилиши ёки ўз хоҳиши- 
ra кўра яшаши мумкин бўлган. Лекин инсонлар хулқ-атворлари 
ва хатти -ҳаракатлари учун шахсан жавобгар бўлганлар.
Кддимги Греция диний тизими таълимоти ва маросим­
лари кейинчалик христианлик таълимоти ва маросимлари­
нинг шакллаиишида муҳим манба вазифасини бажарган.
К дции Ҳинднстоя диш
Кддимги Ҳиндистон диний тизимининг пайдо бўлишида 
турли элатлар иштирок этан. Диний тизим маҳаялий ва кўчиб 
келган халқпар динларининг синтези натижасида юзага келган.
МилоддаГн аввалги II минг йилликнинг ўрталарида 
Ҳиндистоннинг климолий 6а марказий қнсмларини тахми­
нан Помир тоғлари воҳаларида яшаган кўчманчи Орий
-6 1

---

(асилзода) қабилалари босиб олганлар. Уларнинг бу ерларга 
келиши синфлар ва давлатнинг пайдо бўлиши даврига тўғри 
келган. Кўчманчи қабилалар одатдагидек маҳаллий аҳолига 
сингиб кетмаган. Орийлар ўз урф-одатлари, анъаналари ва 
удумларини сақлаб қслиши билан бирга маҳаллий халқ 
маданиятининг ривожланишига катта ҳисса қўшган. Орий- 
ларнинг маҳаллий маданиятга таъсири диний эътиқодда ай­
ни қса салмоқпи бўлган. Уларнинг диний ақидалари худолар­
га қурбонлик қилиш (худога энг катга қурбонлик одам ҳисоб- 
ланган, ундан кейин қайд этиш тартибига кўра от, ҳўкиз, 
қўй ва эчки турган) ҳамда бошқа маросимлари муқаддас би­
тикларда тасвирланган. Милоддан аввалги II минг йиллик 
охирлари — I минг йилликнинг бошларида мазкур битиклар 
асосида муқаддас матнлар тўплами — ведалар (санскрит ти­
лида - билим деган маънони англатади) яратилган. Ведалар 
матни қадимги худолар тўғрисидаги ҳикоялар, худоларга 
қурбонликлар қилиш тартиби ва бу маросимларни бажаришда 
айтиладиган қўшиқпар, худолар шарафига айтиладиган мал- 
ҳиялар ва афсунлардан тузилган.
Ведалар 4 та тўпламга бўлинади ва куйидагилардан иборат:
1) Ригведа — худоларга бағишланган мадҳиялар. Худолар­
нинг саргузаштлари, ўзаро алоқалари ва асосий вазифалари 
шеърий услубида тасвирланган;
2) Самведа — асосан Ригведа мавзуларини такрорловчи 
шеърий тўплам;
3) Яджураведа — қурбонликлар қилиш қоидаларидан иборат;
4) Атхарваведа — ёвуз