Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент ирригация ва мелиорация институти

Геоэкологик муаммоларнинг вужудга келиши. Ҳозирги вақтда тирик 
организмлар — ўсимлик, ҳайвонат дунѐси ва одамнинг атроф муҳит билан 
мувосабатлари фан ва техника тараққиѐтининг жадаллашуви, туфайли борган 
сари кенг миқѐсда содир бўлиб, аввалги табиий барқарор мувозанат айрим 
жойларда бузилиш арафасида, баъзи ўлкаларда эса у бутунлай бузилиб, 

---

хавфли, ҳатто ҳалакатли экологик вазият таркиб топмоқда. Бинобарин, инсон 
табиатга, ўз навбатида табиат инсонга акс таъсир қилмоқдаки, бунинг 
оқибатида мураккаб, кўп қиррали ва турли хусусиятли муаммолар юзага 
келиб,, ўзаро таъсир кучайган сари улар тезлик билан шаклланиб бормақда, 
Ўзаро таъсир келиб чиқиши жиҳатидан аслида экологик муаммо 
ҳисобланади, лекин у маълум маконда (табиий комплексларда), турли 
миқѐсда ва табиий ҳамда ижтимоий иқтисодий географик қонуниятлар 
асосид;а рўй бергани сабабли географик муаммо ҳам ҳисобланади. Бошқача 
.айтганда, экологик муаммо маълум географик ҳудудда таркиб топиб, 
шаклланиб, ривожланиш босқииларини босиб ўтади:. Шу жиҳатдан 
(қараганда экологак муаммоии қисқача қилиб «геоэкологик муаммо» деб 
қараш мумкин. 
Геоэкология — экологиянинг юқори босқичдаги экасистемаларни 
(геосистемаларни), шу жумладан биосферани ҳам тадқиқ этувчи бўлими, 
Геоэкология ландшафт эколагияси, биогеоценология деб юритилади. 
Геозкологик муаммони ҳақиқий табиий, ижтимоий иқтисодий географик ва 
экалогик муаммо деб тушунмоқ керак, чунки ҳозирги вақтда география фани 
экологиялашиб, экология фани эса ўз навбатида географиялашиб, бир-бирига 
яқинлашиб бормоқда. 
Геоэкологик муаммолар табиий география (унинг «Умумий Ер 
билими» соҳаси) ни ўрганадиган Ернинг қобиқлари, яъни атмосфера, 
гидросфера, литосфера ва биосферанинг ўзаро муносабатлари (яъни ўзаро 
боғлиқлик, ҳамжиҳатлик, бир бирини тақозо қилиш ва б.) қонуниятлари 
асосида тадқиқ қилинади. Геоэкологик тадқиқотлар яна табиий 
мажмуаларнинг ўзгарувчанлиги, барқарорлиги, тадрижий ўзгаришлари, 
ривожланиш босқичлари ҳақидаги омилларга ҳам таянади. Чунки табиат 
компонентлари ва мажмуаларининг инсон таъсирида ўзгаришлари табиат 
тараққиѐтининг юқорида қайд қилинган қонуниятлари ва хусусиятлар 
(хислатлар) нининг бузилиши натижасида юз беради. Бинобарин, 

---

геоэкологик муаммо қайси ҳудудда ва қандай шароитда таркиб топмасин 
унинг хусусиятлари табиий географик қонуниятлар асосида шаклланиб 
боради. Геоэкологик муаммони илмий ўрганиш экология ва география 
фанлари тадқиқот усуллари ва тамойилларини бирга қўллаган ҳолда амалга 
оширилиши зарур. 
Экологик муаммони.экатизим ва биоценоз доирасида ўрганиш ҳам 
мумкин. Лекин бу ҳолда тадқиқот қилинаѐтган муаммонинг ҳудудий 
чегаралари генетик геотизим чегараларига ҳар доим ҳам мос туша бермайди. 
Инсон табиат бойликларидан фойдаланганда унинг ижтимоий фаолияти 
маълум географик ҳудуд (геосистема)да содир бўладики, бу ҳудуд (айтайлик, 
ландшафтнинг у ѐки бу морфологик бирлиги) ҳамма жиҳатдан ҳам табиий 
генетик чегараларга эга бўлади. Бинобарин, шу жойнинг табиий бойликлари 
халқ хўжалигига жалб қилинганлиги туфайли аввало табиий шароит ўзгара 
бошлайди, унинг асосий ҳаракатлантирувчи омиллари тадрижий ўзгаришда 
бўлади, геотизимларнинг маълум йўналишдаги ўзгаришлари таркиб топади. 
Лекин геотизимлар ҳолатининг инсон фаолияти таъсирида ўзгариши 
ҳар доим ҳам кўзланган мақсадга олиб кела бермайди. Инсоннинг табиатга 
бўлган таъсир миқѐси маълум меъѐргача бўлиши керак, таъсир муайян 
меъѐрдан ошиб кетиши билан эколагик мувозанат бузилади. Бунинг 
оқибатида табиатнинг акс таъсири унга бўлган таъсир ҳажмидан бир неча 
баробар ошиб кетиши мумкии. Бунга Орол бўйида содир бўлаѐтган экологик 
ва ижтимоий-иқтисодий оқибатларни мисол қилиб келтириш мумкин. 
Аслини олганда Орол денгизи ва Орол бўйи ҳудудини маълум миқѐсдаги 
қўшалоқ, бир бири билан боғлиқ икки теотизим деб қаралса, инсон билан 
табиат ўртасидаги ўзаро муносабат ва таъсирни тўлиғи билан 
макрогеоэкологик муаммо деб қараш мақсадга мувофиқ бўлади. Чунки бу 
ҳудуд табиатнинг беқиѐс даражада ўзгариши, экологик мувозанатнинг 
кескин бузилиши, одамлар яшаш шароитининг ноқулай ҳолга келиши, 
табиий бойликларнинг қашшоқланиши ва бошқа салбий хусусиятлари 

---

геоэкологик муаммонинг таркиб топганини, эндиликда шаклланиш 
босқичларини ўтаѐтганини тасдиқламоқда. Геоэкологик муаммо қотиб 
қолган, ўзгармас ҳолат бўлмай, балки мунтазам равишда тадрижий ўзгарувчи 
ва ривожланувчи, кўп тизимли, кўп сонли оддий муаммоларнинг 
мажмуасидир. Орол бўйида геоэкологик муаммо 60 йилларнинг бошидан 
вужудга кела бошлаган бўлса, 70йилларнинг ўрталарида (1974 йилда 
Тахиатош гидроузели қурилиб ишга тушиши ва бунинг натижасида Амударѐ 
дельтасида дарѐ сувининг табиий ҳолда тошишига чек қўйилиши туфайли) 
шаклланиш босқичига ўтди. Агар бу босқичда грунт сувлари сатҳининг 
кўтарилиши билан буғланиш кучайиб, тупроқда туз тўпланнши ҳодисаси 
ҳамда трунт сувларининг минералланиш даражаси ортгани кузатилган 
бўлса, 1978 йилдан эътиборан янги босқич, яъни элювиал текисликларда зол 
(шамол таъсирида рўй берадиган) ҳодисалари — заминни шамол ўйиши 
ҳамда майда тупроқ, туз, қум„ қумоқларни бир жойдан ўчириб, бошқа 
жойларда тўплаши жараѐнлари, ўсимликларнинг эса гидрофитдан (сув 
ўсимликларидан) псаммофитга (қумда ўсувчи ўсимлик) томон ўзгаришлари 
бошланди. Бинобарин, интразанал хусусиятли табиий мажмуалар тадрижий 
ўзгариш ва ривожлаииш борасида зонал хислатларга эга бўлиб бормоқда. 
Бундай ўзгаришнинг ҳаққонийлигини таркиб топаѐтган тупроқ турлари ва 
кичик турлари тасдиқламоқда. Қайирларнинг аллювиал ўтлоқ тупроқлари 
ўтлоқ ва ботқоқ — ўтлоқ, шўрхоклар ва ўтлоқтақир — типик шўрхоклар—
тақирли қолдиқ шўрхоклар ва тақирли—қум чўл тупроқлари, тақирлар 
йўналишида ўзгариб бормоқда. 
Геоэкологик вазиятни тезлатувчи, тадрижий ўзгартирувчи куч 
қурғоқчил иқлим шароитида асосан чўлланиш ҳодисасидир. Геоэкологик 
муаммо табиий жиҳатлардан ташқари ижтимоий иқтисодий жиҳатни ўз ичига 
олади. Чунончи, аҳолинииг яшаш шароити {етарли меъѐрда тоза ичимлик 
сувнинг, соф ҳавосининг мавжудлиги ва б.) ҳамда ҳаѐт учун зарур бўлган 
озиқ овқатлар билан таъминланиши, экологик вазиятнинг жиддийлашуви 
оқибатида таркиб топган турли касаллик ўчоқларини, йўқ қилиш каби 

---

масалаларни ўз ичига олади. Бинобарин, геоэкологик муаммонинг ечими кўп 
қиррали ва кўп мақсадли вазифадир. 
Геоэкологик муаммоларнинг қандай кўламда вужудга келиши ҳамда 
шаклланишига уларга таъсир этувчи асосий ички ва ташқи муҳим омиллар 
мажмуаси, геоэкологик ҳудуднинг тадрижий ўзгарувчанлиги, мураккаблик 
даражаси, табиат хусусиятларининг ўзара боғлиқлигининг барқарорлиги ва 
бошқалар таъсир этади. Орол ва Орол бўйи муаммоси ниҳоятда мураккаб, 
кўп қиррали, кенг қамровли геоэколагик муаммоларга яққол мисол бўлади. 
Унга таъсир этувчи ташқи асосий омил минераллашув даражаси юқори 
бўлган ва турли кимѐвий моддалар билан тўйинган дарѐлар сувининг 
истеъмол қилиниши ҳамда суғориладиган деҳқончиликда ишлатилишидир. 
Бу муаммонинг энг йирик таркибий қисмлари — Орол денгизи ва Орол бўйи, 
табиий шароит ва бойликлар, ижтимоий иқтисодий ҳаѐт экологик вазият (шу 
жумладан инсон ҳаѐтининг ўзгариши) ва б. Муаммани бошқарувчи асосий 
омил денгиз сатҳининг мунтазам тушиб бориши ва Орол бўйининг сув билан 
мунтазам таъминлаиишининг издан чиқишидир. 
Орол ва Орол бўйи муаммосининг ҳар бир таркибий қисми ўзи 
алоҳида, лекин бирбирлари билан боғлиқ бўлган муаммолардир. Бинобарин, 
уларнинг ечими ўзаро боғлиқ тадбирлар мажмуини бараварига қўллаган 
ҳолдагина ҳал қилиниши мумкин. Ташқаридан келаѐтган дарѐ сувларининг 
экалогик тоза бўлиши муаммони ижобий ва тез ҳал қилишга сезиларли 
даражада таъсир кўрсатади. 
Экологик мувозанатни қайта тиклаш деганда табиатнинг таркибий 
қисм (компонент) лари ва мажмуалари орасида барқарор ўзаро боғлиқлик, 
алоқадорлик ва ҳаракатни аввалги ҳолдагидек мавжуд бўлишига 
яқинлаштиришни тушунмоқ керак. Ҳар қандай геотизимни (регионал 
миқѐсгача) унинг бузилишидан аввалги табиий ҳолатига ҳеч вақт қайтариб 
бўлмайди. Лекин ўша ҳолатга яқинроқ бўлган мунтазам бошқарилиб 
турадиган сунъий экологик мувозанатни тиклаш мумкин. Бузилган экологик 

---

мувозанатни қайта тиклаш мажмуасига аҳолининг яшаш шароити ва 
соғлигини ҳам аввалгидек юқори даражада бўлишлигига эришишни ҳам 
қўшиш лозим. Чунки одам экологияси табиат экологиясининг ажралмас 
қисмидир. 
Геоэкологик муаммоларни башорат қилиш аввалги, ҳозирги 
ҳолатлари, келажақдаги ўзгариши йўналишлари бўйича амалга оширилиши 
мумкин. Аввалги геотизимларнинг тузилиши, ўзгариши ҳолатини таҳлил 
қилишда бузилган ҳозирги экологик вазиятда борган сари катта майдонларни 
эгаллаб олаѐтган микротеотизимларни аниқлаш амалий аҳамият касб этади. 
Бу миқрогеотизмлардаги ўзгариш йўналишларини белгилаш ва улар асосида 
келажакдаги ўзгаришларни аниқлаш лозим бўлади. 
Табиат билан жамият ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг 
кескинлашуви оқибатида жойларда, баъзан жуда катта ҳудудларда турли 
геоэкологик муаммолар таркиб топмоқда. Тадқиқотларнинг натижаларига 
кўра бундай муаммолар ҳудудий жиҳатдан бирбирлари билая ўзаро алоқада 
ва тадрижий равишда шаклланиб бормоқда. Геоэкологик муаммолар 
тарқалган майдонлари миқѐси, тараққиѐт даражаси ва турларига қараб дунѐ 
миқѐсидаги, ўлка миқѐсидаги ва маҳаллий гуруҳларга ажратилади.»