Ўзбекистон Республикаси Маданият ва спорт ишлари вазирлиги

Nоtо‘liq tаzmin musаmmаtlаrdа ibоrа, jumlа, misrа yоki fаqаt bir bаyt shе’r ichigа kiritilаdi. Tаzmin musаmmаtlаr bоrаsidа yаnа bir jihаtni аlоhidа аytib о‘tishni lоzim dеb tоpаmiz. Tаzmin fаqаt о‘zgа shоir shе’ridаn оlinmаydi. Hоh о‘z g‘аzаlidаn, hоh о‘zgаning g‘аzаlidаn, jumlа, misrа yоki bаytidаn shе’rgа iqtibоs оlinishi mumkin Musammatlarni quyidagicha tasnif qilishni lozim topamiz:
1. Mustaqil musammatlar. 2. Tazmin musammatlar.
Ushbu faslda ilmiy kuzatishlar natijalari quyidagicha umumlashtirildi:

1. 
   Musammatning yozma adabiyotdagi ilk namunalari dastlab XI asr fors tojik shoirlari Manuchehriy va Qatron Tabriziy ijodida ko‘zga tashlansa, turkiy mumtoz she’riyatda musammat yozish Hofiz Xorazmiy va Gadoiy devonlarida uchraydi.
   
2. 
   Musammat janrining paydo bo‘lishida saj’ san’atining roli katta. Musammat janrining mustaqil musammatlar (tab’u xud) va tazmin turlari bor. Tazmin musammatlar to‘liq va noto‘liq tazmin ko‘rinishlariga ega. Mumtoz adabiyotimiz tarixida musammatlarning murabba’, muxammas, musaddas va musamman turlari keng tarqalgan bo‘lsa, musabba’ va mutassa’ turlarida yozish ancha kam uchraydi.
   

1.2. faslda “Musammatlar – Ogahiy nazmiy merosining tarkibiy qismi sifatida” o‘zbek mumtoz adabiyoti tarixida adabiy merosi ko‘lamining kengligi jihatidan Alisher Navoiydan keyingi yirik ijodkor Muhammad Rizo Ogahiydir. XIX asr va undan keyingi davr adabiyoti, jumladan, Xorazm adabiy muhiti ijodkorlari uchun Ogahiyning poyetik merosi o‘ziga xos ijod maktabi vazifasini o‘tagan deya olamiz. Ogahiy musammatlari shoir nazmiy merosining tarkibiy qismi bo‘lib, ular turkiy va fors-tojik tillarida bitilgan 2 ta murabba’, 90 ta muxammas, 6 ta musaddas, 4 ta musamman kabi she’riy shakllardan iborat hamda ulardan nashrga chiqqanlarining umumiy hajmi 3525 misrani tashkil etadi¹. Ogahiy adabiy merosidan ko‘rinib turibdiki, shoirning eng ko‘p ijod etgan musammat turi bu muxammas ekanligi ayon bo‘ladi. Ularni yaratilish xususiyatlariga ko‘ra uch guruhga ajratish mumkin: 1) tab’i xud muxammaslar; 2) salaflar va zamondoshlar g‘azallariga taxmis; 3) o‘z g‘azallariga taxmis.
Ogahiyning tab’i xud muxammaslari ishqiy mavzuda bo‘lib, yorga murojaat tarzida yozilgan. Ularda nido san’ati yetakchilik qilgan. mumtoz adabiyotimiz namoyandalari o‘z salaflari boy merosidan bahramand bo‘lib asarlar yaratishar ekan, Ogahiy ham bundan istisno emas.
Salaflar va zamondoshlar g‘azallariga bitilgan taxmislar esa shu g‘azallardagi g‘oya, mazmun hamda poetik uslubning uzviy davomi sifatida ko‘rish mumkin. Shuni ta’kidlash joizki, taxmischilik mavjud fikrni kengaytirish, rivoj toptirish, to‘laroq his qilish imkonini beruvchi noyob tuhfadir. Ogahiy salaflari g‘azaliga Alisher Navoiyga 30 ta, Muhammad Fuzuliyga 7 ta, Rojiy Xorazmiyga 7 ta, Munis Xorazmiyga 5 ta, Muhammad Rahimxon Feruzga 5 ta taxmis bog‘lagan. Shoir zamodoshlari Umarxon Amiriyga 2 ta, Vaziriyga 1 ta, Dilovarga 1 ta, G‘oziyga 1 ta, Xon (Ma’dalixon)ga 1 ta, jami salaflar va zamondoshlar g‘azallariga 60 ta taxmis bog‘lagan.
Shoir taxmislari orasida eng salmoqlisi Alisher Navoiy g‘azallariga bog‘langan. Olima D.Yusupovaning fikricha, o‘z g‘azallariga tazmin, xususan, taxmis bog‘lash mumtoz adabiyotimiz tarixida Alisher Navoiygacha kuzatilmagan. Navoiydan keyin esa bunday holat ba’zi shoirlar, jumladan Xiva adabiy muhiti ijodkorlarida ko‘rinadi. Ogahiyning o‘z g‘azallariga bog‘lagan taxmislarini g‘azal bilan bog‘liq holda quyidagi jadvalni havola etamiz:

№	O‘z g‘azallariga taxmis
	Taxmisning 1-misrasi, hajmi	Taxmisga asos bo‘lgan g‘azalning 1-misrasi, hajmi
	Tan erur ajab shahru, nafs ango asas, yo Rab (11 band) Ishq zavqini yetkur jong‘a har nafas, yo Rab (11 bayt)	Tan erur ajab shahru, nafs ango asas, yo Rab (11 band) Ishq zavqini yetkur jong‘a har nafas, yo Rab (11 bayt)
	Bizga bahor jilvangiz sayri umidvorimiz (9 band) Bog‘u bahor aro ne tong bo‘lmasa gar qarorimiz (11 bayt)	Bizga bahor jilvangiz sayri umidvorimiz (9 band) Bog‘u bahor aro ne tong bo‘lmasa gar qarorimiz (11 bayt)
	Yetib jonimg‘a gardun zulmidin yuz ming alam yolg‘uz (11 band) Qo‘yubman to taalluq mahbasi ichra qadam yolg‘uz (11 bayt)	Yetib jonimg‘a gardun zulmidin yuz ming alam yolg‘uz (11 band) Qo‘yubman to taalluq mahbasi ichra qadam yolg‘uz (11 bayt)
	Rohati dunyo baloyi mubramig‘a arzimas (7 band) Dahr bazmu ayshi anduhu g‘amig‘a arzimas (7 bayt)	Rohati dunyo baloyi mubramig‘a arzimas (7 band) Dahr bazmu ayshi anduhu g‘amig‘a arzimas (7 bayt)
	Gul kabi yuzing uzra chiqti anbar afshon xat (9 band) Bo‘ldi la’li jonbaxshing uzra to namoyon xat (9 bayt)	Gul kabi yuzing uzra chiqti anbar afshon xat (9 band) Bo‘ldi la’li jonbaxshing uzra to namoyon xat (9 bayt)
	Qaddim xamini sarvi sitamkorima ayting (7 band) Ko‘nglum g‘amini, do‘stlarim, yorima ayting (7 bayt)	Qaddim xamini sarvi sitamkorima ayting (7 band) Ko‘nglum g‘amini, do‘stlarim, yorima ayting (7 bayt)
	Tangri adamdin qilg‘oli mavjud to qoshu ko‘zing (13 band) Vah, ne balodur bilmadim, ey dilrabo qoshu ko‘zing (13 bayt)	Tangri adamdin qilg‘oli mavjud to qoshu ko‘zing (13 band) Vah, ne balodur bilmadim, ey dilrabo qoshu ko‘zing (13 bayt)
	Uyotlig‘dur Masiho bu kalomi ruhi foshingdin (7 band) Bu kim charx oftobi evrulur har lahza boshingdin (7 bayt)	Uyotlig‘dur Masiho bu kalomi ruhi foshingdin (7 band) Bu kim charx oftobi evrulur har lahza boshingdin (7 bayt)
	Qahr aylab ul qotil minib yakroni bedod ustina (9 band) Mushkin qoshining hay’ati ul chashmi jaddol ustina (9 bayt)	Qahr aylab ul qotil minib yakroni bedod ustina (9 band) Mushkin qoshining hay’ati ul chashmi jaddol ustina (9 bayt)
	Dahr bahori bazmining yo‘q hadiyu karonasi (9 band) Bog‘i jahonki xushturur gulshani aysh xonasi (9 bayt)	Dahr bahori bazmining yo‘q hadiyu karonasi (9 band) Bog‘i jahonki xushturur gulshani aysh xonasi (9 bayt).

Yuqoridagi jadvaldan ma’lum bo‘ladiki, Ogahiyning o‘z g‘azallariga bitgan 10 ta taxmisidan faqat bittasida g‘azal va muxammas hajmi orasida tafovut mavjud. Odatda, g‘azalga taxmis bog‘lanayotganda uning bandlari soni g‘azal baytlariga mos holga keltiriladi. Lekin ba’zan shoirning xohishiga ko‘ra, g‘azaldagi ayrim baytlarga taxmis bitilmasligi, ya’ni ular qisqartirilishi mumkin. Aynan shu holat yuqoridagi taxmisda ham kuzatiladi. Taxmisga asos bo‘lgan g‘azal aslida hajman 11 baytdan iborat. Ammo taxmis bog‘langanda uning ikki bayti qisqartirilib, 9 band holiga keltirilgan.