Ўзбекистон республикаси олий ва орта махсус талим вазирлиги


Суғориладиган бўз тупроқлар


Download 1.32 Mb.
bet5/7
Sana31.03.2023
Hajmi1.32 Mb.
#1313249
1   2   3   4   5   6   7
Bog'liq
ўқув амалиёти Тупрок ва агрокимё

Суғориладиган бўз тупроқлар суғорилиб, турли муддатлардан буён қишлоқ хўжалигида фойдаланиб келинаётган шароитда ривожланади. Суғориладиган бўз тупроқлар ўзининг қатор хусусиятлари: профилининг горизонтларига яхши табақалашмаганлиги; гумуснинг унча кўп эмслиги (1-1,8 фоиз), аммо суғориш суви билан ётқизилган келтирилмаларда чириндининг тенг миқдорда тарқалиши, карбонатли горизонтнинг яхши ифодаланмаганлиги билан ҳарактерланади. Ўрта Осиёнинг қадимдан деҳқончилик қилиб келинаётган воҳаларида (Хоразм, Зарафшон водийси) қалин агроирригацион қатлам (1-2 м дан ортиқ)ли воҳа-бўз тупроқлари тарқалган. Бу тупроқларни дастлаб М.А.Орлов (1933 й) «Маданий суғориладиган» тупроқлар деб таърифлаган.
Бўз тупроқларнинг таркиби ва хоссалари. Механик ва минералогик таркиби. Оч тусли ва типик бўз тупроқлар орасида енгил ва ўрта қумоқли, тўқ тусли бўз тупроқларда эса оғир қумоқ механик таркибли хиллари кўпроқ учрайди. Бўз тупроқларнинг ялпи кимёвий таркиби тупроқ минерал қисми таркибий қисмларининг профил бўйлаб деярли текис тақсимланиши билан ҳарактерланади.


Типик бўз турпроқларнинг морфологик белгиларини кесма қазиб ўрганиш ва қатламларга ажратиш.
Далада чукур казиш учун хамма талабга жавоб берадиган жой танладик, узунлиги 150-200 см, кенглиги 60-80 см, чукурлиги 100-150 см килиб тугри туртбурчак шаклида казидик.
Чукурнинг куёшга караган девори тик ва силлик, унга карама-карши томони эса зинапоя килиб казилди.
Чукурнинг деворини, куёшга каратиб казидик. Бундай чукурда тупрок каватлари бир-биридан осон ажратилди, шунингдек янги яралмаларнинг, усимлик ва хайвонот изларининг жойланиши ва нами аник куринади. Бунинг учун чукурнинг деворига тупрок тушмаслигини хисобга олиб. Чунки, чукурнинг бу томонидан тупрокнинг генетик катламлари, морфологик белгилари аникланиб, тупрок намуналар олинди.
Чукурнинг тик девори силлик холда туриши шарт, бу томонга тупрок тушмади ва босмаслмади чунки силлик юзига тушиб каватларни билинтирмай рангини узгартириб юборади, натижада чукурга изох ёзиш анча кийинлашади. Ён томонлари хам текис килиб казилди. Чукурнинг тупроги- А каватники ёнламасига, В каватники иккинчи томонига, С каватининг тупроги эса зина томонга ташланди ва хоказо. Чукурни кумишда эса сунгги кават тупрогидан бошлаб чукур табиий холда сакланган куринишга келтирилди. Бунда чириндили каватни чириндисиз каватга аралаштириб юбормадик.
Тупрокни табиий шароитда текшириш шу худуднинг иклими, рельефи,сизот сувлари ва унинг шурланиш хамда тупрок катламларининг морфологик(ташки куриниши) белгиларини тугри аниклашни, тупрок она жинсихусусиятини урганишни талаб этади.Тупрокнинг кайси тип вакилига
мансублигини аниклашда катламларнинг морфологик белгиларини урганиш айникса катта ахамиятга эга. Тупрокнинг морфологик белгилари шу кадархарактерлики, уларни урганиш билан усимлик ёки хайвонлар аникланганидек, тупрокдаги минераллар хам аникланади. Шунинг учун хам тупрокнинг ташки белгиларини урганиш унинг пайдо булишидаги биологик, физик, кимёвий, физик-кимёвий, биокимёвий жараёнларни ва унумдорлик даражасини аниклашга ёрдам беради. Тупрокнинг тузилишини, яъни морфологик белгиларини далада, табиий шароитда урганиш зарурлигини ва бунга оид услубни биринчи марта В.В.Докучаев таклиф этган хамда ишлаб чиккан. Шунингдек, текширилаётган территория тупрогига инсоннинг таъсир даражаси (ишлаш, сугориш, угитлаш, текислаш ва бошкалар) хам тулик ва пухта урганилган булиши лозим.Булардан ташкари, айрим тип ва бошка хилдаги тупроклар таркалган худудлардаги сугориш билан боглик хусусиятлари хамда эрозия жараёнига доир маълумотллар хам урганилган булиши керак. Тупрокни далада текшириш вактида тупланган маълумот канча тулик булса, тузиладиган тупрок каритаси шунча аник ва ёзилган баённома таъриф хам маълумотларга бой булади.

Кесимнинг умумий тарифи



Генетик катламларни белгиловчи катлам калинлиги см .

  1. Ранги 2. Намлиги 3. Механик таркиби 4. Структураси 5. Зичлиги 6. Илдиз тизими 7. Ер ости жонзотлари фаолияти 8. Янги яралмалари 9. Қўшилмалари 10. Кейинги қатламга ўтиш тавсифи




1.Тўқ қорамтил тусда




2.Нам




3.Зич типик бўз




4.Майда қумоқ

0-40

5.Зич нисбатан




6.Бўз




7.Бўз




8.Бўз тупроқга тушган жисм




9.Бўз уўит чириндилар




10.Рангидан ва зичлигидан




  1. Оч жигарранг




  1. Ўрта хам




  1. Типик бўз




  1. Кессаксимон

40-50

  1. Зич




  1. Майда илдизлар




  1. Бўз




  1. Бўз илдизлар чириндиси




  1. Бўз




  1. Рангидан ва зичлигидан




1.Оч қўнғир тусда




2.Қуруқлашган




3.Типик бўз


4.Донадор

50-75

5.Қаттиқ зичланган




6.Бўз




7.Бўз




8.Бўз




9.Бўз




10.Ранги ва зичлигидан




  1. Оч тусли бўз




  1. Қуруқ




  1. Типик бўз




  1. Қаттиқ кумоқ

75-100

  1. Қаттиқ зич




  1. Бўз




  1. Бўз




  1. Бўз




  1. Бўз




  1. Қаттиқ зичлигидан





Тупрокларни далада текшириш ва уларнинг морфологик белгиларини урганишда асосий чукур-кесма (разрез), ярим чукур ва чукурчалар казилади. Казилган чукур текширлаётган тупрокнинг ва тупрок она жинсининг морфологик хоссаларини тулик урганишга ёрдам беради. Унинг чукурлигини текширилаётган жой рельефининг хусусиятига, сизот (грунт) сувининг сатхи ва она жинс жойлашган катламига караб 150-200 см, баъзан 300 см, кенглиги 60-80 см, узунлиги эса чукурлигига мутаносиб булиши керак. Айрим тупрок типларининг жойланиш чегарасини аниклаш ва тупрокнинг юза катламларининг мухим хоссаларини урганиш учун ярим чукур (25-75 см) казилади. Текшириш вактида янгиликлар курина бошласа, ярим чукур чукурга айлантирилади ва тулик ёзилади. Чукурча (25-75 см) асосан тупрок хилларини ва уларнинг таркалиш чегараларини аниклаш максадида казилади.Чукур казишда даланинг геоморфологик ва бошка хусусияти жихатидан характерли жойини топиш керак. Бунда даланинг рельефи текис булса камрок, рельефи нотекис, усимликлари турлича, шурланиш ва грунт сувлари хар хил булса, купрок чукур казилади. Топографик асоснинг масштабига ва текширишнинг максадига мувофик 1-2,5 ёки 10-15 га ердан битта чукур казилади. Казилган чукурлар харитага тушурилиб, тартиб раками куйиб борилади. Далада бир неча хил тупрок борлиги аникланса, жойнинг рельефига караб, ярим чукур ёки чукур казиш билан тупрок хиллари орасидаги чегара топилади. Чукурнинг куёшга тугри томони тик ва силлик килиб, офтоб тушмайдиган томони эса зинапоя килиб казилади. Казилган тупрок чукури ва айрим катламларининг морфологик белгиларини ёзишдан олдин текширилаётган худуднинг (республика, вилоят,туман, жамоа ва ширкат хужаликлар) номи кундалик дафтарга ёзилади (дафтар намунаси китобнинг охирида курсатилган).



Download 1.32 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling