Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Абдулла Шер, Баҳодир Ҳусанов

Ахлоқнинг асосий хусусиятлари 
Ахлоқнинг ўзига хос хусусиятлари деганда биз унинг қатъий амрлик, 
меъѐрийлик ва баҳолаш жиҳатларини тушунамиз. Қатъий амр ўзини 
тутишдаги муайян талабни, ахлоқий қонун-қоидаларни бажаришини тақозо 
этади. У шахс манфатларини жамият манфаатлари билан мувофиқлаштиради 
ва жамият манфаатлари устуворлигини таъминлайди, айни пайтда шахс 
эркинлигини чекламайди, фақат ўзбошимчаликка йўл қўймайди. Унга кўра, 
бирор инсон иккинчи инсонга восита деб қарамаслиги лозим. Қатъий амр 
туғма ахлоқий ҳодиса, унинг талаби сўзсиз ва ихтиѐрий тарзда бажарилиши 
керак; у ихтиѐр эркинлиги билан заруриятнинг мутаносиблигини ифода 
этади. 
Иккинчи хусусият - ахлоқнинг меъѐрийлик жиҳати билан боғлиқ. 
Меъѐрлар, қонун-қоидалар, панд-ўгитлар в.б. шакллар воситасида ахлоқ 
бошқариш вазифасини бажаради. Улар орқали кишилар фаолияти йўлга 
солинади, фазилатлар асосида ижтимоий муносабатлар амалга оширилади, 
индивиднинг ахлоқий сифатлари жамият талабаларига мослаштирилади, 
ташқи даъват ички йўналмага, шахс маънавий дунѐсининг бир қисмига 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

26 
айланади, одамзот авлодларининг ахлоқий алоқалари давом эттирилади. 
Ахлоқий меъѐрларнинг икки тури мавжуд: хатта-ҳаракатнинг йўл қўйиб 
бўлмайдиган шаклларини англатувчи тақиқлар (одам ўлдирма, ѐлғон 
гапирма, ўғирлик қилма в.ҳ.) ва ўзни тутишнинг энг яхши кўринишларига 
даъват (ҳалол бўл, ростгўй бўл, эзгу ишлар қил в.ҳ). 
Ахлоқнинг ўзига хос учинчи хусусияти эса инсоннинг ўз хатти-
ҳаракатларига муносабатини ичига оладиган ички баҳолашдан ва инсон 
хатти-ҳаракатларининг бошқа кишилар ҳамда жамият томонидан умум қабул 
қилинган ахлоқий меъѐрлар асосида баҳолайдиган ташқи баҳолашдан ташкил
топади. Шунга кўра, баҳолаш кўринишлари ҳам икки хил бўлади. Биринчиси 
– ижобий: маъқулаш, розилик, иккинчиси - салбий: танбеҳ ва норозилик. Бу 
хусусиятлар фақат ахлоққа хос. Шу билан бирга унинг яна бошқа икки 
хусусияти борки, улар нафақат ахлоққа, балки маънавиятнинг барча соҳалари 
учун умумийлик табиатига эга. Уларга алоҳида тўхталиб ўтамиз. 
Биз шу ўрингача, эътибор қилсангиз, ахлоқни бутун инсоният учун 
умумий ҳодиса сифатида талқин этиб келдик. Зотан, ахлоқ энг аввало, 
умуминсоний анъанавий ҳодисадир. Асосий ахлоқий қадриятлар, муштарак 
ахлоқий тушунчалар, ахлоқий тамойил ва меъѐрлар барча минтақалар ҳамда 
миллатлар учун бир хил маъно касб этади. Чунончи, муҳаббат, эзгулик ва 
ѐвузлик, яхшилик ва ѐмонлик, виждон, бурч, инсонпарварлик, одамийлик, 
бахт, тўғрилик, ростгўйлик, сахийлик ва бахиллик сингари фазилат ҳамда 
иллатлар том маънода умуминсоний ҳодисалардир. Зеро, ўзбекча эзгулик ѐки 
ѐвузлик, инглизча виждон, французча инсонпарварлик, арабча ѐлғон, дейиш 
мумкинми? Албатта, йўқ. 
Лекин, айни пайтда, ахлоқда умуминсонийлик жиҳатларидан ташқари, 
минтақавийлик ва миллийлик хусусиятлари ҳам муҳим аҳамият касб этади. 
Минтақавийлик ва миллийлик хусусиятлари ахлоқнинг нисбатан кичикроқ 
қамровга эга бўлган кўринишларида - хулқий хатти-ҳаракатлар, одоб ва 
этикетда яққол кўзга ташланади. Чунончи, мусулмон минтақасида дастурхон 
устида бош кийимсиз ўтириш беодоблик ҳисобланади. Бунинг одобдан 
ташқари гигиеник-озодалик нуқтаи назаридан ҳам аҳамияти бор: овқатланиш 
пайтида рўмолсиз аѐл ѐки дўпписиз эркак бошидан соч толаси, қазғоқ, чанг-
гард таомга ѐки дастурхонга тушиши мумкин. Насронийлар минтақасида эса 
аксинча, дастурхон устида бош кийимни ечмаслик Худо инъом этган таом ва 
дастурхонга ҳурматсизлик саналади. Ёки америкалик йигит ўзи креслода 
ўтириб, оѐқларини кулдон ва ичимлик ашѐлари турган столчага чалиштириб 
ташлаб, ором олади ва унинг учун бу табиий ҳол ҳисобланади.Ўзбек учун эса 
столга ѐки хонтахтага оѐқ қўйиб ўтириш - ўта одобсизлик. 
Ғарбу Шарқ минтақалари одобида яна бир катта фарқ борки, бу 
ҳозирги пайтда Ғарбда ҳуқуқнинг ахлоқдан, Шарқда ахлоқнинг ҳуқуқдан 
устуворлиги масаласи. Ғарб ѐшлари балоғатга етгач, ота-онага тенг ҳуқуқли 
фуқаролар сифатида муносабат қилади, ўзининг қарши фикрини тўппа-тўғри, 
ота ѐ онасининг юзига тик қараб баѐн қилади ва буни инсон ҳуқуқларидан, 
шахс эркинлигидан фойдаланиш деб билади. Шарқ ѐшлари, масалан, япон 
ѐки ўзбек ота-онага тик гапиришни, тўғридан-тўғри қарши чиқишни 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

27 
анъанавий ахлоқий қоидаларнинг оѐқости қилиниши деб тушунади, падари ѐ 
волидасига кўзини ерга тикиб, мулойим, ўз фикрини товуш кўтармай 
айтишни, баъзан эса сукут сақлашни афзал деб билади, уларга бўйсунишни 
бурч сифатида олиб қарайди. Афсуски, баъзи Ғарб мамлакатларида кекса 
авлодни ѐшлар ҳуқуқий ҳаѐтига, эркинлигига ғов деб билиш ҳоллари мавжуд. 
Бунга кейинги пайтларда Англияда бир қанча ѐшлар гуруҳларининг кўчада 
кетаѐтган қарияларни тутиб дўппослашлари оқибатида юзага келган ўнлаб 
суд жараѐнлари гувоҳлик беради. 
Тўғри, шарқона этикет, одобий қонун-қоидаларнинг анъанавийлик 
билан боғлиқ, замонавий нуқтаи назардан баъзи нуқсли томонлари бор. 
Лекин, шунга қарамай, уларда инсонийлик ва меҳр-оқибат туйғулари 
мустаҳкам илдизга эга. Ғарбда эса ҳозирги пайтда бундай фазилатларни 
учратиш тобора ғайритабиий ҳолатга ўхшаб қолаѐтир. Шу боис эндиликда 
Ғарбнинг ҳуқуқийлик тамойилини Шарқнинг ахлоқийлик тамойили билан 
уйғунлаштириш замонавий жамият тараққиѐтида муҳим рол ўйнайди.