Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги тошкент давлат


Download 1.52 Mb.
Pdf ko'rish
bet8/68
Sana19.06.2023
Hajmi1.52 Mb.
#1622620
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   68
Bog'liq
ДИССЕРТАЦИЯ

Тадқиқот 
натижаларининг 
апробацияси. 
Мазкур 
тадқиқот 
натижалари 3 та халқаро ва 12 та Республика миқѐсидаги илмий-амалий 
анжуманларда муҳокамадан ўтказилган. 
Тадқиқот натижаларининг эълон қилинганлиги. Диссертация 
мавзуси бўйича жами 28 та илмий иш, шулардан, 1 та монография, 
Ўзбекистон Республикаси Олий аттестация комиссияси томонидан 
докторлик диссертациялари асосий илмий натижаларини чоп этиш тавсия 
этилган илмий нашрларда 7 та мақола, жумладан, хорижий журналда 1 та, 
республика журналларида 6 та мақола эълон қилинган. 


11 
Диссертациянинг ҳажми ва тузилиши. Диссертация кириш, 4 боб, 
хулоса ва фойдаланилган адабиѐтлар рўйхатидан иборат. Диссертациянинг 
умумий ҳажми 152 саҳифадан иборат. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 


12 
I БОБ. БАНК-МОЛИЯ ТЕРМИНОЛОГИЯСИНИНГ ТИЛ 
СИСТЕМАСИДА ТУТГАН ЎРНИ ВА УНИНГ ТИЛШУНОСЛИКДА 
ЎРГАНИЛИШИ 
 
1.1. Банк-молия терминологиясининг тил системасида тутган 
ўрни 
 
Ўзбекистон Республикасида мустақиллик йилларида ижтимоий 
ҳаѐтнинг барча жабҳаларида туб бурилишлар, ислоҳотлар, инновациялар 
кузатилмоқда. Шубҳасиз, бу жараѐнлар миллатнинг кўзгуси бўлмиш тилда ўз 
ифодасини топади. Тилдаги янгиланишлар замонавий тилшуносликнинг 
олдига бир қатор масалаларни кўндаланг қўяди. Тилнинг соҳавий 
тагсистемаси ўз ривожланиши ва тараққиѐти баробарида умумтил системаси 
таркибига сингиб кетиб, унинг ажралмас қисмига айланиб боради. Илмий-
соҳавий тушунчалар ўз ифодасини сўзлар, сўз бирикмалари, синтактик 
конструкцияларда топишга интилади, натижада терминлар юзага келади. 
Сўнгги йилларда ―термин‖ ўзбек ва жаҳон тилшунослигида энг муҳим 
тадқиқот объекти бўлиб келмоқда. Тўғри, ―термин‖ тушунчасига аниқлик 
киритиш муаммоси бир неча авлод вакиллари диққат-эътиборида бўлган. 
Бироқ шуни таъкидлаш жоизки, бугунги ижтимоий ҳаѐтдаги туб 
бурилишлар: илм-фан ривожи, техника тараққиѐти, иқтисодий ислоҳотлар 
терминни тадқиқ қилишни ҳамон тақозо этмоқда. Ўз навбатида, В.М.Лейчик 
айни масала юзасидан тўхталиб, шундай дейди: ―Агар ХХ аср биринчи 
ярмида тилшунослар терминни луғат таркибининг узоқ бир периферияси 
сифатида қарашган бўлса, бугунги кунда, илмий-техника инқилобини 
бошдан кечирганимиздан кейин, унга муносабат кескин равишда ўзгарди. 
Айрим мутахассислар ҳисоб-китобига кўра ривожланаѐтган тиллардаги янги 
лексиканинг 80-90%ни терминлар ва бошқа махсус ЛБ (лексик бирлик)лар 
ташкил этишини инобатга олиш керак, зеро кўп олимлар томонидан эътироф 


13 
этиладиган ―тил интеллектуаллашуви‖ маълум даражада тилда махсус 
лексиканинг кенг қўлланиши билан боғлиқдир‖
4

Ўзбек тили ҳам В.М.Лейчик назарда тутган ривожланаѐтган тиллардан 
биридир. Ўзбек тили бугунги ҳолатга келгунга қадар узоқ тарихий тараққиѐт 
йўлини босиб ўтган, турли янгиланишлар замонида эса ҳар жиҳатдан бойиб, 
интеллектуаллашиб бормоқда. Бунинг яққол далили сифатида мамлакатнинг 
ички имкоги натижасида Ўзбекистондаги молиявий барқарорлик, банклар 
фаолиятининг такомиллашуви ва жамият ҳаѐтига сингиб кетаѐтганлигини, 
пировардида, ўзбек тилининг банк-молия терминологияси шаклланганлигини 
кўриш мумкин. Бу жараѐн ҳар томонлама қувонарли бўлишига қарамасдан, 
кишилар орасида терминларнинг маъносини тушуна олмаслик ҳолатлари 
кузатилмоқда. Ижтимоий ҳаѐтдаги муҳит, миллий иқтисодиѐтнинг 
ривожланиши кабилар банк-молия терминларини билиш, англаш эҳтиѐжини 
юзага келтирмоқда. Тил ҳам жамият билан биргаликда давр таъсири остида 
бўлади, шу боис макон ва замондаги ўзгаришлар терминологияни тинимсиз 
тадқиқот объектига айлантиради ва юқорида долзарблиги эътироф этилган 
банк-молия сингари соҳалар кесимида ўрганишни тақозо этади. 
Термин тушунчаси тилшунос олимлар томонидан турлича талқин 
қилинади ва умумий бир таърифга эга эмас. Бу хусусда З.И.Комарованинг 
ишида қайд қилинишича, ―Айрим олимлар терминга мантиқий изоҳ 
беришади; бошқа бир гуруҳ терминга хос белгиларни тушунтирган ҳолда 
унинг маъносини тавсифлашга ҳаракат қилишади; учинчи гуруҳ олимлари 
эса терминни бошқа бир бирликка қарама-қарши қўйиш йўли билан 
ажратадилар‖
5
. Назаримизда, терминга (системалилик, моносемияга 
интилувчанлик, соҳавийлик) ва унинг пайдо бўлишига хос хусусиятлар (ички 
ясалиш, калькалаш, семантик калькалаш, ўзлашиш кабилар) бирор бир тил 
4
Лейчик В.М. Проблемы отечественного терминоведения в конце ХХ века // Вопросы филологии. – Москва, 
2000. – С.20. 
5
Комарова З.И. Семантическая структура специального слова и еѐ лексикографическое описание. – 
Свердловск: Изд-во Уральского университета, 1991. – С.18. 


14 
ѐки соҳалар кесимида чегара билмайди. Буни эса тил жараѐнларига 
нолисоний омилларнинг фаол таъсири сифатида баҳолаш мумкин.
Маълумки, термин – кўп аспектли бирлик бўлиб, бир пайтнинг ўзида 
бир нечта фаннинг объекти бўла олади ва ҳар бир фан термин тушунчасига 
ўзига хос белги ва хусусиятларни киритишга уринади. 
Таниқли ўзбек тилшуноси С.Усмонов қуйидаги таърифни келтиради: 
―Термин гапдан ташқарида олинганда ҳам маълум бир аниқ маъно 
ифодалайдиган сўз ѐки турғун ҳолатдаги сўз бирикмасидир
6
. Термин ҳам 
бошқа лексик бирликлар сингари аташ функциясига эга. Бир гуруҳ олимлар 
термин хусусиятларини лексик бирлик функцияси доирасида таҳлил 
қиладилар. У ерда термин махсус сўз эмас, балки сўзнинг махсус функцияси 
сифатида талқин қилинади. Рус тилшуноси Г.О.Винокур мазкур йўналиш 
асосчиси сифатида эътироф этилади. У биринчилардан бўлиб терминни 
―махсус функциядаги сўз‖
7
деб атайди ва биз назарда тутаѐтган аташ 
функцияси ҳақида фикр юритади. Г.О.Винокурнинг фикрини қўллаб-
қувватлаган ҳолда Ҳ.Жамолхонов бу масалага нисбатан қуйидагича 
ѐндашади: ―Дарҳақиқат, терминнинг аташ функцияси асосий белгилардан 
бири. Аммо бу функция от туркумидан бошқа сўзларга ҳам хос. Демак, аташ 
функциясини термин билан сўз ўртасидаги асосий фарқ деб бўлмайди‖
8
. Бу 
ғоя кейинчалик В.Г.Гак, В.М. Лейчик, А.И.Моисеев, Б.Н.Головинларнинг 
тадқиқотларида ҳам ривожлантирилади. Д.А.Розарѐнов томонидан ўринли 
қайд этиб ўтилганидек, ―Терминнинг функционал назариясига кўра, деярли 
исталган сўз термин бўла олиши ва, аксинча, исталган термин терминлик 
хусусиятини йўқотиб, умумистеъмол сўзга ўтиб қолиши мумкин‖
9
. Мазкур 
фикрдан келиб чиқиб айтиш мумкинки, функционаллик нуқтаи назари 
6
Усмонов С. Ўзбек терминологиясининг баъзи масалалари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1968. – Б.4. 
7
Винокур Г.О. О некоторых явлениях словообразования в русской технической терминологии// Труды 
Московского Института истории, философии, литературы. – т. 5. – Москва, 1939. – С.3. 
8
Жамолхонов Ҳ.А. Термин, терминология ва омонимия ҳодисалари ҳақида баъзи бир мулоҳазалар (ботаника 
терминлари асосида) //Ўзбек тилшунослигининг айрим масалалари, ТДПИ, Илмий асарлар, 87-том. –
Тошкент, 1972. – Б.34. 
9
Розарѐнов Д.А. Термин в современном художественном произведении (на материале английского языка): 
дисс...канд.филол.наук. – Тула, 2007. 


15 
тарафдорлари терминнинг нисбийлик характери ҳақида фикр юритиб, 
терминология ва умумистеъмол лексикаси орасидаги чегаранинг шартли 
эканлигини исботлашга ҳаракат қиладилар. Биз ҳам ишда умумистеъмол 
сўзлари ва терминлар ўртасидаги чегаранинг шаффофлигини эътироф 
этамиз. 
Б.Головиннинг қайд қилишича, ―Термин 
– 
алоҳида олинган сўз ѐки от 
бошқарувли сўз бирикмаси бўлиб, касбий тушунчани ифодалайди ва маълум 
бир касб доирасида (илм, техника, ишлаб чиқариш, бошқарув) соҳавий 
мулоқот эҳтиѐжларини қондиради‖
10

В.М.Лейчик эса ―Термин – маълум тилнинг махсус мақсадларга 
йўналтирилган муайян бир фан, ижтимоий соҳа, ишлаб чиқаришнинг 
умумий, конкрет, мавҳум тушунчаларини ифодаловчи лексик бирлигидир‖
11

–деб таърифлайди. 
Л.В.Ивинанинг қайд қилишича, ―Термин – илм-фаннинг инсон 
фаолияти доираси ва билиш назарияси махсус тармоқларининг асосий лексик 
бирлиги бўлиб, бир вақтнинг ўзида объект ва жараѐнларни номлаш ва 
оламни англаш қуроли сифатида хизмат қилади‖
12

Бизнингча, терминларнинг шаклланиши мамлакатлараро муносабатлар 
оқибатида юзага келувчи тиллараро алоқа, яъни турли оилаларга мансуб 
тилларнинг ўзаро таъсирига боғлиқ. Нолисоний омилларнинг таъсири, 
айниқса, банк-молия терминологик системасида яққол ифодаланади. Мазкур 
терминологик соҳага эътибор унинг илмий ва амалий фаолиятдаги аҳамияти 
ва истеъмол даражаси билан белгиланади. 
Банк-молия терминологиясини тадқиқ қилишда, шубҳасиз, банклар ва 
молия тизимининг пайдо бўлишига оид тарихий фактлар ҳам муҳим роль 
ўйнайди. 
10
Головин Б.Н. Типы терминосистем и основаниях их различия// Термин и слово. – Горький, 1981, – С.5. 
11
Лейчик В.М. Терминовидение. Предмет, методы, структура. – Bialystok: Uniwersitet w Bialystoku,1998. – 
С.5 
12
Ивина Л.В. Номинативно-когнитивное исследование англоязычной терминосистемы венчурного 
финансирования: дисс...канд.филол.наук. – Москва, 2001, – С.13. 


16 
Айрим банк-молия соҳасига оид манбаларда ―банк‖ терминининг 
келиб чиқишига оид хилма-хил фикрлар мавжуд. Айримларида ―банк‖ 
термини итальянча ―банко‖ сўзидан келиб чиққан бўлиб, раста, дўкон 
маъноларини англатади
13
; бошқаларида эса ―банк‖ сўзи эски француз 
тилидаги ―banqye‖ сўзидан олинган бўлиб, ―стол‖ деган маънони билдиради
14
сингари маълумотлар учрайди. Қадимги тарихий манбаларда банкларнинг 
вужудга келиши тўғрисида етарлича маълумотлар сақланмаган. Қатор 
олимларнинг фикрига кўра, дастлабки банклар XIV

XV асрларда энг аввал 
Италиянинг Венеция, Генуя каби шаҳарларида капитализмнинг мануфактура 
босқичи шароити асосида вужудга келган. Соҳа мутахассислари томонидан 
банкларнинг шаклланишида кредит операцияларини ва пул муомаласини 
амалга ошириш учун махсус муассасаларга эҳтиѐжнинг юзага келиши етакчи 
омил бўлганлиги эътироф қилинади
15
. Юқоридаги маълумотлардан банклар 
XIV

XV асрларда вужудга келган деган хулосага қўшилиш мумкин, лекин 
ўша пайтларда банк деб аталмаган бўлса ҳам, банк иши анча илгари 
даврлардан мавжуд бўлган. Тарихчиларнинг қайд этилишича, бу жараѐнлар
мил.ав.VIII асрларда бўлиб ўтган деб қайд қилинади
16

Молия соҳасига доир дасрликларда берилишича, ―... молия – бу 
ҳамиша пул муносабатлари бўлиб, ушбу муносабатда иштирок этадиган 
томонлардан бири, албатта, давлат, маҳаллий ҳокимият ѐки унинг 
ваколатини олган бирор орган бўлиши шарт‖
17
. Банк эса, ўз навбатида, 
молия тизими институтларидан биридир. 
Тилга система сифатида ѐндашув илк бор Ф.де Соссюр таълимотида: 
―Тил ғояларни ифодаловчи белгилар системасидир‖ тарзидаги қарашларда 
ифодаланади. 
13
Жарковская Е.П. Банковское дело: учебник. 4-е изд. – Москва: Омега-Л, 2006. – С.9. 
14
Банки и банковское дело. Под ред. И.Т. Балабанова. – Санкт Питербург: Питер, 2003. – С.10. 
15
Лаврушин О.И., Мамонова И.Д., Валенцова Н.И. Банковское дело: учебник. 7-е изд. – Москва: КНОРУС, 
2008. -С.14. 
16
Жарковская Е.П. Банковское дело: учебник. 4-е изд. – Москва: Омега-Л, 2006. – С.9. 
17
Ҳайдаров Н. Молия (I қисм). –Тошкент: Академия, 2001. – Б.5-6. 


17 
Тил яхлит бир система бўлиб, у, ўз навбатида, ўзига нисбатан қисм ва 
айни дамда система талабларига жавоб бера оладиган тагсистемалар 
йиғиндисидан иборат. 
Ҳар қандай тил системаси ўзининг таркибидаги турли микро ва 
макросистемаларнинг ўзаро таъсири ва алоқаси асосида ривожланади. 
Тилшунос А.Ш.Собиров ―Оз сонли фигуралар билан чексиз ҳосилаларни 
вужудга келтириш мумкин. Бу эса тилни система сифатида ўрганишнинг 
етакчи тамойилидир‖
18
, – деб таъкидлайди. 
Система тушунчасига берилган таъриф ва изоҳлар, мазкур 
тушунчанинг келиб чиқиши тўғрисидаги фикр-мулоҳазалар ҳам қатор 
адабиѐтларда келтириб ўтилган. 
Лексика – йирик система. Унинг таркибига кирувчи терминга хос 
бўлган энг муҳим жиҳатлардан бири ҳам бу – системалилик. Айрим 
луғатларда система – тизим эквиваленти билан юритилади ва шундай изоҳ 
берилади: ―Тизим – умумий белгиларга кўра бирлашган элементлар, 
бирликлар мажмуи‖
19
. А.Нурмонов ва Ш.Искандароваларнинг ―Тилшунослик 
назарияси‖ номли ўқув қўлланмасида системанинг ўзига хос хусусиятлари: 
ички бўлинувчанлик, системани ташкил этувчи узвларнинг ўзаро 
шартланганлиги, система ички тузилишининг поғонавийлиги, системанинг 
субстанционаллиги, система унсурларининг бир-бирини тақозо этиши 
кабилар ҳақида фикр юритилади ва системага шундай таъриф берилади: 
―Бир-бирини тақозо этувчи икки ва ундан ортиқ унсурларнинг ўзаро 
шартланган муносабатидан ташкил топган бутунлик система саналади‖
20

Тилшунос томонидан системага хос бўлган асосий белгилар сифатида 
қуйидагилар келтирилади: 
1) 
система –бир бутун объект; 
2) 
система –бир бутун объект элементлари; 
18
Собиров А.Ш. Ўзбек тилининг лексик сатҳини система сифатида тадқиқ этиш: филол.фан.док...дисс. –
Тошкент, 2005, – Б.4. 
19
Hojiyev A., Nurmonov A. va b. Hozirgi oʻzbek tili faol soʻzlarining izohli lugʻati. – Toshkent: Sharq, 2001. – 
B.336. 
20
Нурмонов А., Искандарова Ш. Тилшунослик назарияси. – Тошкент: Фан , 2008. – Б.11. 


18 
3) 
элементлар ўртасида муносабат мавжуд
21

Системалилик терминларни тадқиқ қилишда муҳим аҳамият касб 
этади. Зеро, маълум бир системага солинган терминлар орасидаги семантик 
ва структур муносабатларни тадқиқ ва таҳлил қилиш қулай. 
Терминологияни система сифатида биринчилардан бўлиб Д.С. Лотте 
қайд этади ва уни система сифатида белгиловчи учта талабни келтиради: 
1) 
терминологик система тушунчаларни таснифлашга асосланиши 
лозим; 
2) 
таснифловчи схемаларга асосланган ҳолда терминлашувчи белги 
ва тушунчаларни ажратиб олиш керак; 
3) 
сўзлар 
терминлашувчи 
тушунчанинг 
бошқалари 
билан 
умумийлиги ва ўзининг хусусийлигини ифодалаши керак
22
.
 
Бизнингча, маълум бир соҳага оид сўзлар терминологик системани 
ташкил қилиши учун:
1) салмоқли миқдорда бўлиши; 
2) умумистеъмол сўзлар ва бошқа сатҳ терминларидан фарқ қилувчи 
хусусий маъноларга эга бўлиши ва ўз соҳаси учун муомала воситаси 
сифатида хизмат қилиши; 
3) маълум мавзуий гуруҳларга бирикиши; 
4) мазкур системанинг бошқа элементлари билан турли парадигматик 
(шакл ва маъно муносабатлари) муносабатларга киришиши; 
5) умумий тил системаси ва бошқа терминологик система элементлари
билан муносабатларга киришиши; 
6) соҳа терминларини шакллантирган ва тараққий қилдирувчи усул ва 
манбаларга эга бўлиши лозим. 
Қайд қилинганлардан хулоса қилиш мумкинки, терминологик система, 
ўз навбатида, ички мавзуий гуруҳларга бўлинувчи, мазкур майдонлар ва 
уларнинг элементлари ўртасида турли парадигматик муносабатлар: 
21
Нурмонов А., Искандарова Ш. Кўрсатилган манба. 
22
Лотте Д.С. Основы построения научно-технической терминологии // Вопросы теории и методики. –
Москва, 1961. 


19 
синонимия, омонимия, антонимия, паронимия, гипер-гипонимия (жинс-тур) 
ва ҳ.к. мавжуд бўлган очиқ, барқарор, мустақил, айни вақтда тилга нисбатан 
микро, ўз семантик гуруҳларига нисбатан макросистемадир. 
Ўзбек тили банк-молия терминологиясини тадқиқ ва таҳлил қилиш 
жараѐнида мазкур шартларнинг барчаси бажарилганлигини, яъни мавжуд 
эканлигини кузатиш мумкин:
1) 
миқдор жиҳатидан оладиган бўлсак, биргина таҳлилга тортилган 
банк-молия терминларининг ўзиѐқ 500 тадан ортиқ; 
2) 
мазкур терминологик сатҳга мансуб бўлган аванс, банк, бартер, 

Download 1.52 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   68




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling