Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги
Xorijiy investitsiyalarning turlari
Download 354.86 Kb. Pdf ko'rish
|
investtsiya faoliyati bilan bogliq munosabatlarni huquqij tartibga solish muammolari
|
Xorijiy investitsiyalarning turlari. Xorijiy mamlakatlarning tajribasi va
investitsiya va investitsiya to’g’risida mamlakatimizda qabul qilingan qonunlar taxlilidan kelib chiqib, investitsiysning shartli ravishda uchta turini ajratish mumkin.
Bozor iqtisodiyati sharoitida har bir invetitsiya turning o’ziga xos o’rni bo’ladi. Moliyaviy investitsiyalar tarkibiga mahalliy va xorijiy mamlakatlarning pul birliklari, banklardagi omonatlar, depozit sertifikatlar, aksiyalar, obligasiyalar, veksellar va boshqa qimmatli qog’ozlar hamda tenglashtirilgan boyliklar kiradi. Moddiy investitsiyalar tarkibiga asosiy fondlar, yani binolar, asbob- uskinalar, inshoatlar, kommunikasiyalar va boshqa turdagi asosiy ishlab chiqarish fondlarining aktiv va passiv qismlari kiradi. Aqliy (intellektual) investitsiyalar miqdori juda rang-barangdir, yani ular mulkiy huquqlar shaklidagi investitsiyalar, aqliy mehnatga oid shakldagi investitsiyalar va tabiiy resurslaridan foydalanish shaklidagi investitsiyalardan iborat. Mulkiy huquqlar guruhiga kiradigan investitsiyalarning turlari bozor munosabatlarining nechog’lik rivojlanganligiga, milliy bozorlarning o’ziga xos tomonlariga qarab har xil bo’ladi. Aqliy mehnatga oid haq-huquqlar shaklidagi investitsiyalar tarkibiga mualliflik huquqlari, “nou-xau”, kashfiyotlar, tovaar belgilariga beriladigan lisenziyalar va boshqa xil egalik huquqlari kiradi. Tarkibiy tuzulishiga ko’ra investitsiyalar yalpi va sof investitsiyalarga ajratiladi. Yalpi investitsiyalar - bu ishlab chiqarish vositalarining iste’mol qilingan qismini qoplash hamda ularni qo’shimcha o’sishi maqsadida ishlab chiqarish jamg’armalari va aholi mablag’lari qo’yilmalaridir. Boshqacha so’z bilan aytganda, yalpi investitsiyalar o’z ichiga amortizasiya va sof investitsiyalarni 37
qo’shadi. Sof investitsiyalarni aniqalash uchun yalpi investitsiyalardan amortizasiya ajratiladi. Yalpi investitsiyalar va amortizasiya o’rtasidagi nisbatga qarab iqtisodiyotning ahvoli qanday ekanligini, ya’ni yuksalish, yo turg’unlik yoki pasayish davrin boshidan kechirayotganligini aniqlash mumkin. Agarda, yalpi investitsiyalar amortizasiyasidan ortiq, ya’ni sof investitsiya yuqori bo’lsa, iqtisodiyot yuksalishda bo’ladi, chunki uning ishlab chiqarish quvvatlari o’sadi. Yalpi investitsiya va amortizasiya bir-biriga teng bo’lgan chog’da iqtisodiyotda barqarorlik holati vujudga kelishi mumkin. Bu vaziyat sof investitsiyalarni nolga barobar va iqtisodiyot shu yilda qancha capital iste’mol qilgan bo’lsa, uni qoplash uchun shuncha chiqarish kerak bo’ladi. Iqtisodiy faollik pasayib borayotgan iqtisodiyot uchun yalpi investitsiyalar amortizasiyasidan kam bo’lgan holdagi vaziyat hosdir, ya’ni iqtisodiyotda yil davomida kapital ishlab chiqarilganiga nisbatan ko’proq iste’mol qilinadi. Bunday holatda sof investitsiyalar ishorasi manfiy bo’lib, uning mutloq qisqarishini bildiradi. Natijada, yil oxirida kapital hajmi yil boshidagiga qaraganda kam bo’ladi. Investitsiyalarni xorijga chiqarish, ularning mamlakatlar o’rtasidagi faol harakati zamonaviy jahon xo’jalaigi va xalqaro iqtisodiy munosabatlarning ajralib turuvchi xususiyatlariga aylandi. Investitsiyalarni chetga chiqarish jahon xo’jaligidagi tovarlarni chetga chiqarish monopoliyasini tugatdi. Investitsiyalar turli shaklarda amalga oshiriladi va ularni tahlil qilish, rejalashtirish uchun alohida xususiyatlaridan kelib chiqqan holda guruhlashtiriladi. Xorijiy investitsiyalarning quyidagi turlari mavjud: kapital, innovatsiya va ijtimoiy investitsiya 9 .
ishlab chiqarishga, shuningdek, ishlab chiqarishning boshqa shakllarini ishlab chiqarishga qo’shiladigan investitsiyalar kiradi. Innovatsiya investitsiyalar jumlasiga texnika va texnologiyalarning yangi avlodini ishlab chiqish va o’zlashtirishqa qo’shiladigan investitsiyalar kiradi.
9 O’zbekiston Respublikasining “Chet ellik investitsiyalar to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni (30.04.1998y.) – O’zbekistonning yangi qonunlari. T.23 – T.: Adolat,2000. 38
Ijtimoiy investitsiyalar jumlasiga inson salohiyatini, malakasi va ishlab chiqarish tajribasini oshirishga, shuningdek, nomoddiy ne’matlarning boshqa shakllarini rivojlantirishga qo’shiladigan investitsiyalar kiradi. Xorijiy investitsiyalar ko’lamiga qarab xalqaro doiradagi, ya’ni xalqaro investitsiyalar ko’rinishiga ham ega bo’ladi. Xalqaro investitsiyalar – jahon mamalakatlari o’rtasida harakatda bo’lgan investitsiyalardir. Real investitsiyalar real kapitalning o’sishini, ya’ni ishlab chiqarish mablag’lari, moddiy boyliklarning osishini ta’minlasi zarur. Moliyaviy investitsiyalar deb aksiyalar, obligasiyalar, veksellar va boshqa qimmatli qog’ozlar uchun sarflangan qo’yilmalarga aytiladi. Bu qo’yilmalar buyum ko’rinishidagi kapitalning o’siahini o’zida mujassam etmasada, lekin foyda shu jumladan spekulyativ foyda ya’ni qimmatli qog’ozlar kursi ozgarishi natijasida vujudaga keladigan foyda keltiradi. Moliyaviy investitsiyalar ikki xil ko’rinishda bo’ladi. Aksiyalarni sotib olish real moddiy ko’rinishdagi kapitalni yaratmaydi. Lekin kelajakda spekulyativ ko’rinishda foyda olish mumkin bo’ladi. Investitsiyada qatnashish xarakteriga ko’ra investitsiyalar bevosita va portfel investitsiyalariga ajratiladi. Bevosita investitsiyalar investorni o’z moliyaviy mablag’larini joylashtirish ob’yektini tiklash imkoniyatini beradi. Portfel investitsiyalar tijorat banklari, investitsion kompaniyalar va fondlar yordamida amalga oshiriladi. Investitsiyalash davriga qarab investitsiyalar qisqa muddatli (1 yilgacha bo’lgan muddatga beriladi) va uzoq muddatli (1 yildan ortiq muddatga beriladi) bo’ladi. Masalan , oddiy aksiyalar umuman biror – bir muddat bilan cheklanmaydi. Mulk shakllaridan kilib chiqib investitsiyar xususiy, davlat, qo’shma va xorijiy shakllariga ajratiladi. Xususiy investitsiyalar nodavalat yuridik shaxslarning va fuqarolarning mablag’larini tadbirkorlik faoliyati obyektlariga qo’yilishini anglatadi. Davalat investitsiyalari - bu davlat tomonidan milliy daromadning davlat byudjetining mablag’ari ko’rinishida mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishi uchun sarflayotgan mablag’lardir. Investitsiya munosabatlari shu darajada murakkab va qirraliki, ko’pincha davlatlar o’rtasidagi munosabatlar xususiy shaxslar o’rtasidagi
39
munosabatlar bilan bog’langan bo’ladi. Bunday aloqa investor huquq va talablarni davlatga topshirganda yaqqol ko’rinadi. Xorijiy investitsiyalar ham davalat yoki xususiy investitsiyalar shaklida bo’lishi mumkin. Birinchi shaklda davlat invsetitsiyalari ishtirok etib, bunda bir davlat boshqa davlatga kreditlar yoki boshqacha shakldagi qarzlar berishi mumkin. Bunday munosabatlarga xalqaro huquq normalari qo’llaniladi. Ikkinchi shaklda esa, bir mamlakat xususiy firmalari, kompamiyalari yoki fuqarolari boshqa mamlakatning tegishli sub’yektlariga beradigan investitsiyalar tushuniladi. O’zbekistonda xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va tartibga solishda O’zbekiston Respublikasininng “Chet el investitsiyalari to’g’risida”, “Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to’g’risida”, “Investitsiya faoliyati to’g’risida”gi Qonunlar va boshqa qonun hujjatlari uning huquqiy asosi bo’lib xizmat qiladi. Mamlakatimizda siyosiy, iqtisodiy, moliyaviy barqarorlik chet el investitsiyasi uchu har tomonlama qulay sharoit yaratmoqda.Dalatimiz rahbarining oqilona siyosati natijasida qabul qilinayotgan imtiyozli muhitni yaratuvchi qonunlar chet ellik investorlarda tobora katta qiziqish uyg’otmoqda. Xususan, 2008 yil 8 aprelda matbuotda e’lon qilingan “Bojxona imtiyozlarining qo’llanilish tartibini takomillashtirish maqsadida O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartirish kiritish to’g’risida”gi Qonun chet el investorlarning mantiqiy davomidir. Ma’lumki, chet el investorlari mamlakatimiz xududida o’z ishlab chiqarish faoliyatini, qoidaga ko’ra, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar tashkil etish yo’li bilan amalga oshiriladi. O’z ehtiyojlari uchun yurtimiz xududida zamonaviy texnologiyalar va asbob – uskunalar, ularga butlovchi buyumlar, shuningdek, xomashyo va materiallar olib kirayotgan xorijiy investorlar uchun amaldagi qonun hujjatlarida muayyan imtiyozlar nazarda tutilgan. Jumladan , “Boj tarifi to’g’risida”gi Qonunning 33-moddasi va “Chet el investitsiyalari to’g’risida”gi qonunning 12- moddasiga muvofiq, xorijiy investorlar tomonidan o’z ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun O’zbekiston Respublikasiga olib kiriladigan
40
mol – mulkka bojxona boji solinmas edi. Yangi qonun asosida – chet ellik investorlar uchun yanada qulay muhit yaratish maqsaddida – yuqorida qayd etilgan xar ikki qonunga o’zgartirishlar kiritiladi. Endilikda nainki chet ellik investorlar, ayni chog’da ustav fondida chet el investitsiyalarining ulushi kamida o’ttiz uch foiz bo’lgan chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalar ham o’z ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun O’zbekiston Respublikasiga olib kiriladigan mal – mulk bo’yicha boj undirilishidan ozod qilinadilar. Mazkur qonunning qabul qilinishi matijasida “Boj tarifi to’g’risida”gi Qonunnig 33- moddasida va “Chet el investitsiyalari to’g’risida”gi qonnig 12- moddasida belgilangan imtiyozlar ustav fondida chet elinvestitsiyalarining ulushi kamida o’ttiz uch foiz bo’lgan chet el investitsiyalari ishtirokidagi qo’shma korxonalarga ham tatbiq etiladigan bo’ldi. Yangi qonunda ko’zda tutilgan imtiyozlar ana shu xayrli maqsadlarga erishishimizda muhim rag’batlantiruvchi omil bo’lib xizmat qiladi. Ushbu qonun xalqimiz farovonligini oshirishda ham ulkan ijobiy o’zgarishlarga sabab bo’ladi. Xususan, aholini ish bilan ta’minlash, yangi ish o’rinlari ochish, eng zamonaviy texnologiya va jihozlarni keltirih hisobiga ish unumi va samaradorligi oshishi muqarrar. O’zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyatiga doir huquqiy hujjatlar tizimida xorijiy investitsiyalar masalasiga bevosita taalluqli bo’lgan qonunlar muhim o’rin tutadi. Vaqt o’tishi bilan iqtisodiy o’sishning jadal borishini ta’minlash, respublika iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalar sohasidagi mavjud qonunchilik bazasini qayta ko’rib chiqish zarurati ob’yektiv ravishda paydo bo’ldi. Xorijiy investitsiyalarni iqtisodiyotga jalb etish strategiyasi bo’lajak chet ellik investorlarning manfaatlarini hamda milliy iqtisodiyotga zarar keltirmagan holda ularni qondirish imkoniyatlarini o’rganishga keltirmagan holda ularni qondirish imkoniyatlarini o’rganishga asoslanadi. Buning uchun bir tomondan, iqtisodiyotini tarkibidan qayta kurashishga qaratilgan bir qator aniq, loyixalarni amalga oshirish zarur bo’ladi va ikkinchi tomondan, ichki investitsiya resurslari cheklangan bir sharoitda xorijiy investitsiyalarning ahamiyati juda yuqori baholanadi. Investitsiya muhitini yanada yaxshilash shartlaridan biri bank tizimini takomillashtirish, moliya bozorida raqobatni vujudga keltirish, naqt puldagi operatsiyalarni amalga
41
oshirishni yaxshilash, shuningdek xorijiy investorlarni axborot bilan ta’minlashni yaxshilashdan iborat. O’zbekiston Respublikasida iqtisodiy islohatlarni boshlanish davridan chet el investitsiyalarini jalb qilishga tuzilmaviy qayta qurishning xamda umumjahon iqtisodiy hamjamiyatga kirib borishini tezlashtiruvchi omil sifatida asosiy ustuvorlik berildi. Hozirda, Respublikada xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va xorijiy investorlarga xizmat ko’rsatuvchi infratuzilma barpo qilindi va bu jarayon takomillashib bormoqda. Xorijiy investorlarning huquqlarini kafolatlash va himoyalash maqsadida yaratilgan shart – sharoitlardan tashqari, Respublika tomonidan Adliya vazirligiga ularning manfaatlarini himoya qiluvchi davlat organi vakolati berildi. Mamlakatimizda tarkibiy o’zgarishlarni izchil amalga oshirishda qulay investitsiya muhitining yaratilgani asosiy omil bo’lib kelmoqda. 2008 yilda iqtisodiyotni rivojlantirish uchun barcha moliyaviy manbalar hisobidan 6,4 milliard AQSH dollari miqdorida investitsiya jalb etildi.bu 2007 yil bilan taqqoslaganda, 28,3 foizga ko’p bo’lib, yalpi ichki mahsulotga nisbatan investitsiyalar hajmi 23 foizni tashkil etdi. O’zlashtirilgan barcha investitsiyalarning 50 foizga yaqini ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlashga yo’naltirilganini ta’kidlash darkor. Download 354.86 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|