Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги андижон давлат тиббиёт институти

Тебранишнинг организмга таъсири. 
Кишига тик турган ѐки ўтирган ҳолатда таъсир қилувчи, иш жойидаги 
тебраниш турли органларга, тўқима ва системаларнинг мураккаб 

---

163 
мажмуасига, инсон танасига таъсир этиб, мураккаб тебранувчи системасини 
Ҳаракатга келтиради. Тебраниш частотаси ошиб броган сари, унинг 
организмга таъсири чегараланиб боради ва маълум таъсир қилиш жойлари 
билан чекланади. Шундай қилиб, тебраниш нинг биологик таъсири унинг 
даражасига ва спектрал таркибига боғлиқдир. Паст частотали тебраниш 
таъсирига жавоб реакция – организмнинг вестибуляр аппарат ҳолатидаги 
ўзгаришлар ҳисобланади. Бу тана мувозанати турғунлигининг бузилиши 
билан ифодаланади. Паст частотали тебраниш таъсирида кўнгил айниш ва 
бош айланиши каби шикоятларнинг пайда бўлиши ―Яширин чайқалиш‖ 
синдромининг ривожланаѐтганидан дарак беради. Бундай ҳодисалар 
ривожланишига, таранг осилган ички органларининг тебраниши натижасида, 
улардаги интерорецепторлар орқали берилувчи импульслар сабаб бўлади. 
Шунингдек, умуртқа поғонасининг микрошикастланишлар ва умуртқалараро 
дискларнинг сижиши билан боғлиқ ўзгаришлар ҳам кузатилади. Умумий 
тебранишнинг узоқ муддат таъсир қилишнинг оқибатида ошқозон ичак 
йўлининг ҳолатидаги ўзгаришлар, секреция фаолиятининг бузилиши 
натижасида гастритларнинг ривожланиши ва аѐллар жинсий органлардаги 
анатомик ўзгаришлар, қин деворларининг пастга тушиши, ҳамда функционал 
(хайз кўриш циклининг бузилиши) ўзгаришлар пайдо бўлиши мумкин. 
Маҳаллий тебраниш қўл орқали берилиб, унинг тебранишлар частотасига 
ҳамда таъсир этган жойидаги тўқиманинг хусусиятига қараб, қўл ва тана 
бўйлаб турли масофага тарқалиши мумкин. Чунончи, 63 Гц дан юқори 
частотага эга бўлган тебраниш қўл тўқималарида яхши суниб, ундан узоққа 
тарқалмайди, ундан паст частотали тебраниш, қўл орқали елкагача ва хатто 
бошқача берилиши мумкин. Тебранишнинг тарқалишига мушакларнинг 
таранглашуви ҳам ѐрдамлашади. Мушаклар таранглашуви эса тебраниш 
чиқараѐтган асбобнинг оғир енгиллигига, ҳамда унга қўйиладиган кучга 
боғлиқдир. Шундай қилиб, тебранишнинг тана чекланган қисмларига 
кўрсатадиган салбий таъсири унинг бевосита маҳаллий қўзғатувчиси таъсири 
ѐки унинг шикастловчи таъсири, марказий асаб тизими орқали турли орган ва 

---

164 
системаларга 
билвосита 
кўрсатадиган 
рефлектор 
таъсирларининг 
натижасидир. Маҳаллий тебранишнинг дастлабки белгиларидан бири қон 
томирларнинг бошқарилишининг бузилиши, айниқса капиллярларнинг 
торайиши ва бунинг натижасида қўл панжа териси ҳароратининг пасайиши 
ҳисобланади. Маҳаллий вибрация таъсирига хос белгиларидан бири тери 
анализаторининг ўзгаришидир. Тери орқали бериладиган сезувчанликнинг 
барча турлари ўзгаради. Энг эрта пайдо бўладиган ўзгаришлар вибрацион 
сезувчанликда кузатилади, айниқса юқори частотали тебраниш таъсири 
остида, энг хавфли диапазонда 125-250 Гц пайдо бўлади. Кейинроқ 
сезувчанлик, тактил тегиши, ҳис қилиш ва ҳарорат сезувчанлик бўсағалари 
ҳам кўтарилади, яъни бу сезувчанликлар пасаяди. Тери юзаси орқали 
узатиладиган сезувчанлик турларининг ўзгариши, тери анализатори ҳам 
периферик ҳам марказий бўғимларда бўладиган фаолиятларнинг бузилишлар 
оқибатидадир. Мушак тизимида ҳам жиддий ўзгаришлар кузатилади. 
Тебранишнинг узоқ муддат таъсир қилиши, мушакларнинг статиc 
кучланишланинг чидамлилигини пасайтиради, бунда кўпинча мушак кучи ва 
тонуси пасаяди. Ўтказиб юборилса чуқур ўзгаришлар – мушаклар атрофияси 
каби ҳодисалар пайдо бўлади. Шунингдек суяк – бўғин аппаратида ҳам 
ўзгаришлар бўлади. Вибрацион таъсирнинг жадаллигига қараб мушаклар, 
бўғинлар ва суяк тўқималарнинг бузилиши кузатилади. Тебраниш бошқа 
ишлаб чиқариш омиллари билан биргаликда таъсир қилганда унинг салбий 
таъсири чуқурлашади. Чунончи, паст ҳарорат хаддан ташқари статик 
зўриқиш унинг таъсирини кучайтиради. Иссиқ ҳарорат эса салбий таъсирини 
кучайтиради. Тебраниш салбий таъсирининг намоѐн бўлишида, унинг таъсир 
қилиш вақти муҳим аҳамиятни касб этади, иш куни давомида тебраниш 
қанча узоқ муддат таъсир қилса организмда шунча тез вибрацион касалликка 
олиб келувчи ўзгаришлар ривожланади. Ишлаб чиқариш тебраниши билан 
алоқадор ишчилар организми функционал ҳолатини текшириш. Ишчилар 
қўллари капиллярлари ҳолатини текшириш. Вибрацион таъсирнинг 
дастлабки эрта белгиларини аниқлашнинг энг оддий ва яққол кўрсатадиган 

---

165 
усулларидан бўлиб, кўпинча бармоқнинг тирноқ бошланган жойидаги чети 
ҳисобланади (умумий тебраниш таъсир қилганда оѐқ бармоқлари 
капиллярлари текширилади). Текширишлар хона ҳарорати шароитида 
ўтказилади. қўл, юрак баландлигида қулай ва эркин ҳолатида қўйилиши 
керак. Кўриладиган жойга кедр ѐки бошқа ѐруғлаштирувчи модда 
томизилади. Соғлом кишиларда кўрилаѐтган майдон оч – гулоп рангда, 
капиллярлар эса қизил рангда бўлади. Биринчи қатор капиллярлар тўғри 
қатор бўлиб жойлашиб, капиллярларнинг иккала ярмиси ҳам бир-бирига 
параллел кетади. Капиллярларнинг артериал ва айниқса веноз қисмида 2-3 та 
эгри бугри жойлари бўлиб, қон оқими тез ва бир текисда бўлади. 
Тебранишнинг дастлабки таъсири даврида капиллярларнинг стастик 
(торайиш) ҳолати намоѐн бўлади, кейинчалик эса стастик анотомик ҳолат 
кўпроқ бўлади. Капиллярлар деформацияланиб эгри-бугри бўлиб қолади. 
Кўпгина ҳолларда капиллярларни ажратиш қийин бўлади, чунки кўпинча қон 
томирлар майдони хиралашади, қон оқими одатда секинлашади.