Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

2.2. Жисмоний тарбия воситалари

Жисмоний маданият воситалари деганда одамлар томонидан жисмоний такомиллаштириш мақсадида фойдаланиладиган обЪектлар, шартлар, фаолият турлари ва турлари йиғиндиси тушунилади.

Ҳозирги вақтда жисмоний тарбия воситаларининг қуйидаги гуруҳлари ажратилган:
- жисмоний машқлар;
- табиатнинг табиий кучлари;
- гигиеник омиллар;
- махсус тайёрланган техник воситалар ва ўқув мосламалари;
Жисмоний маданиятнинг махсус воситаларига жисмоний машқлар, табиий ва гигиена омиллари киради.
Жисмоний машқлар асосий воситадир, чунки улар асосан жисмоний тарбиянинг барча вазифаларини ҳал қилишга имкон беради. Табиатнинг табиий кучлари ва гигиена омиллари бундай имкониятларга эга эмас. Шунинг учун улар қўшимча маблағлар деб номланади.
Жисмоний тарбия воситалари ва уларнинг хусусиятларини билиш ўқитувчига белгиланган барча педагогик вазифаларга мувофиқ барча хилма-хилликларидан фойдаланишга имкон беради. Жисмоний машқларнинг таснифи уларни маълум бир тасниф мезонига мувофиқ гуруҳларга (синфларга) бўлишдир. Таснифлаш ёрдамида ўқитувчи,мураббий баъзи жисмоний машқларнинг ўзига хос хусусиятларини, уларнинг таълим ва тарбиявий салоҳиятини аниқлай олади ва шунинг учун аниқ педагогик муаммоларни ҳал этишга кўпроқ мос келадиган машқларни мақсадга мувофиқ ва самарали танлайди, индивидуал ¬ иштирок этганларнинг ёш хусусиятлари, жисмоний машқлар хусусияти ва машғулотларни ўтказиш шартлари.Шуни ёдда тутиш керакки, ҳар бир жисмоний машқлар битта эмас, балки бир нечта ўзига хос хусусиятларга эга белгилар. Шунинг учун бир хил машқ турли хил таснифларда тақдим этилиши мумкин. Шу муносабат билан ҳар бир ҳолатга мос келадиган машқларнинг ягона таснифини яратиш мумкин эмас.
1. Жисмоний тарбия тизимининг (гимнастика, ўйинлар, туризм, спорт) тарихан ўрнатилган тизимлари асосида жисмоний машқларни таснифи. Ушбу таснифга кўра жисмоний машқлар тўртта гуруҳга бўлинади: гимнастик машқлар, турли хил сунъий равишда яратилган ҳаракатлар ва ҳаракатлар билан тавсифланади, уларнинг самарадорлиги тананинг тузилиши ва функцияларига таъсири билан, шунингдек тўғри, гўзаллик ва мувофиқлаштириш билан баҳоланади. барча ҳаракатларнинг мураккаблиги; ўзгарувчан ўйин ҳолатига мос равишда турли хил тахминларда бажариладиган ва умуман организмга таъсирининг самарадорлиги бўйича ва ҳаракатнинг якуний натижасига кўра баҳоланадиган табиий ҳаракатлар турларидан (югуриш, улоқтириш ва ҳ.к.) ташкил топган ўйин машқлари. сакраш, аниқроғи улоқтириш ва ҳ.к.); табиий шароитда пиёда юриш, югуриш, сакраш, тўсиқларни енгиб ўтиш, чанғи, велосипедда юриш, эшкак эшишни ўз ичига олган сайёҳлик жисмоний машқлари, бу организмга комплекс таъсир кўрсатиши ва ердаги масофалар ва тўсиқларни энгиш самарадорлиги билан баҳоланади; спорт машқлари бирлашади. Спорт таснифига мувофиқ бажарилиши сунъий равишда стандартлаштирилган ва максимал спорт натижаларига эришиш учун ихтисослашув предмети бўлган ҳаракатлар гуруҳи. Биринчи учта группанинг баъзи жисмоний машқлари, агар уларга кўрсатилган белгилар (спорт гимнастикаси машқлари, спорт ўйинлари машқлари, спорт туризми машқлари) хос бўлса, охирги гуруҳга тегишли бўлиши мумкин. Ушбу таснифнинг анъанавийлиги ушбу машқ гуруҳларини тавсифловчи белгилар ўртасидаги фарқда кўринади. Шунинг учун, масалан, югуриш ҳар хил шаклларда бўлса ҳам, тўрт гуруҳда ҳам намойиш этилади. Ушбу тасниф фақат жисмоний машқлар табиатидаги энг умумий йўналиш сифатида мавжуд.
Машқларни улардан фойдаланишнинг асосий мақсад йўналиши бўйича таснифлаш. Шу асосда машқлар умумий ривожланиш, касбий амалий, спорт, реабилитация, рекреацион, терапевтик, профилактика ва бошқаларга бўлинади, ўз навбатида, тегишли жисмоний машқлар туридаги аҳамиятига қараб, улар ҳар хил бўлиши мумкин. навлари. Масалан, спорт машқлари рақобатбардош, махсус тайёргарлик ва умумий тайёргарлик машқларига бўлинади.
Рақобат машқлари - бу спорт ихтисослашувининг предмети бўлган ва ушбу спорт тури бўйича мусобақа қоидаларига мувофиқ бажариладиган моторли ҳаракатлар.
Махсус тайёргарлик машқлари - бу рақобатбардош машқларнинг айрим вариантларини ифодаловчи машқлар. Ушбу машқларнинг мажбурий хусусияти рақобатбардош ҳаракатлар билан ҳаракатларнинг намоён бўлиши ва шакллари жиҳатидан сезиларли ўхшашлиги.
Умумий тайёргарлик машқлари - бу спорт машғулотларига киритилган ва биринчи навбатда спортчининг умумий тайёргарлиги орқали хизмат қиладиган барча бошқа машқлар.
Машқларни инсоннинг индивидуал фазилатлари (қобилиятлари) нинг ривожланишига устун таъсирига қараб таснифлаш. Шу асосда машқлар тезлик, куч, тезлик-куч ва мувофиқлаштириш қобилиятлари, чидамлилик, эгилувчанлик, сезгир-идрок этиш, интеллектуал, эстетик ва иродавий қобилиятларни ривожлантириш учун ажралиб туради.
Машқларнинг маълум бир ҳаракат қобилиятлари ва қобилиятларининг устун намоён бўлишига қараб таснифи. Бу эрда улар одатда акробатика, гимнастика, ўйнаш, югуриш, сакраш, улоқтириш ва бошқа машқлар.
Ҳаракатлар тузилишига кўра машқларни таснифи. Бундай ҳолда, машқлар циклик, ациклик ва аралаш турларга бўлинади. Циклик машқлар гуруҳига юриш, югуриш, сузиш, эшкак эшиш, велосипедда юриш ва чанғида учиш, конкида учиш ва ҳк киради. Ациклик машқларга қуйидагилар киради: диск ва болға улоқтириш, ўқ отиш, жойдан сакраш, гимнастика машқлари аппарати, дастани тортиб олиш ва босиш ва бошқалар. Бу ерда ҳар бир машқ тўлиқ ҳаракат ҳисобланади ва агар у кўп марта такрорланса, у бўлмайди циклик, чунки такрорлаш ҳаракатнинг моҳиятидан келиб чиқмайди. Аралаш машқларга циклик ва ациклик турдаги ҳаракатлар бирлаштириладиган машқлар киради. Ушбу гуруҳ узунликка сакраш, таёқ билан сакраш, найза улоқтириш ва ҳк. Алоҳида мушак гуруҳлари ривожланишига бирламчи таъсирга асосланган ҳолда машқларни таснифи. Қайси мушак гуруҳларига таъсир қилишига қараб, бўйин ва бошнинг орқа, орқа, қорин, элка камари, элка, билак, қўл, тос суяги, сон, пастки оёқ ва оёқ мушаклари учун машқлар ажратилади. Бундай тасниф машғулотларни ўтказиш жараёнида куч машқлари комплексларини тайёрлашда кенг қўлланилади бодибилдинг, спорт гимнастикаси ва бошқалар.
Мушаклар билан ишлаш режимининг ўзига хос хусусиятларига кўра машқларни таснифи. Шу билан бирга, агар ҳаракатни бажариш жараёнида мушаклар қисқарса ёки чўзилса, динамик машқлар ажратилади. статик (изометрик), бажарилганда мушакнинг қисқариши пайтида унинг узунлиги ўзгаришсиз қолади; бирлаштирилган, яъни бир вақтнинг ўзида мушаклар ишининг иккала режимини бирлаштириш.
Мушак фаолиятини энергия билан таъминлаш ишига жалб қилинган механизмларнинг фарқига қараб машқларни таснифи. Бу ҳолда, мушак ишини энергия билан таъминлаш асосан кислород иштирокидаги оксидланиш жараёнлари туфайли амалга оширилганда, аэроб машқлари ажралиб туради; амалга оширилиши аноцлик шароитда юзага келадиган анаероб табиат; ва аэроб-анаэроб машқлари, яъни. аралаш белги.
Машқларнинг иш интенсивлиги бўйича таснифи. Зўравонликни баҳолашнинг турли хил усуллари мавжуд, шунинг учун жисмоний маданиятнинг айрим турларида шу асосда машқларни гуруҳлаш ва даражалаш даражаси ҳар хил йўллар билан бўлиши мумкин. Улар одатда максимал, субмаксимал, юқори, ўрта, паст ёки ўртача интенсивликдаги машқларга бўлинади.