Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

1.4. Жисмоний тарбия назариясинининг манбалари

Жисмоний тарбия назарияси ва усулияти фанининг ривожланиши ва такомиллаши учун қуйдагилар асосий манба ҳисобланади:

- мамлакатимизда жисмоний маданият ва спортни юксалтиришнинг
йўллари ва ҳозирги пайитдаги аҳволи ҳақидаги хукумат қарорлари,
қонунлари;
- жамиятнинг ривожланиши давомида инсонни ҳар томонлама камол
топтириш ҳақидаги прогрессив таълимотлар. Бу таълимотлар инсоннинг ҳар
томонлама ривожланиши ҳуқуқинигина овоза қилиш билан кифояланмай,
унинг мазмуниниг очишга уриниш ҳамда шу ғояларни амалга ошириш
йўлларини назарий, амалий жиҳатдан асослашдан иборатдир;
- жисмоний тарбия назарияси ва усулияти соҳаси бўйича олиб борилган ва олиб борилаётган илмий изланишлар ва бошқа аралаш фанларнинг жисмоний тарбияга оид тўплаган назарий, амалий билимлари тизими;
- ижтимоий турмуш тарзи унинг ҳаётий амалиёти тажрибаси,
жамиятнинг юқори жисмоний тайёргарликка эга бўлган кишиларга бўлган
талабини қондириш бўйича тўпланган амалий тажрибалар;
-жамият аъзоларини жисмоний тарбия қонуниятларини билиши ва шу
асосда инсон жисмоний камолоти тизимини тузиш ва уни бошқаришга оид
билимлар;
-мавжуд жамият маънавиятининг бир бўлаги ҳисобланган жисмоний
тарбия тизимига жисмоний маданият концепциялари;
- жисмоний тарбия практикаси – манба сифатида назарий қоидаларнинг ҳаётийлигини текширади, амалиётдаги туғилган оригинал ғоялардан фойдаланади ва улар эса тарбия назарияси ва усулиятини бойитади;
- архив материаллари, шахсий кузатиш натижалари (кундаликлар,спортчилар ва уларнинг мураббийларининг режалари, мусобақа баённомалари, конспектлар, маъруза матнлари ва ҳ.к.лар) жисмоний тарбия назариясини бойитади ва унга манба бўлиб хизмат қилади.
Жисмоний тарбия назарияси ва методикасининг пайдо бўлиши ва ривожланиш манбалари қуйидагилардан иборат:
• ижтимоий ҳаёт амалиёти. Жамиятнинг яхши ўқитилган одамларга бўлган эҳтиёжи жисмоний тарбия қонунларини ўрганиш ва уларнинг асосида инсоннинг жисмоний яхшиланишини бошқариш тизимини яратиш истагини туғдирди;
• жисмоний тарбия амалиёти. Айнан унда барча назарий таклифлар ҳаётийлиги учун синовдан ўтказилади, жисмоний тарбия назарияси ва усулларини янги қоидаларни ишлаб чиқишга ундайдиган асл ғоялар туғилиши мумкин;
• файласуфлар, ўқитувчилар томонидан баён этилган баркамол шахсни тарбиялашнинг мазмуни ва усуллари тўғрисида илғор ғоялар, турли мамлакатлар ва турли даврларнинг шифокорлари;
• Жисмоний тарбия методикас соҳасида ҳам, тегишли билим соҳаларида ҳам тадқиқот натижалари;
• Мамлакатимизда жисмоний маданиятнинг ҳолати ва такомиллаштириш йўллари тўғрисида ҳукумат қарорлари.
Жисмоний тарбия назарияси ва методикасининг ривожланишида бир неча босқичлардан иборат:
Биринчи босқич - ҳаракат ҳаракатларининг танага таъсири ҳақидаги билимлар босқичи. Бирор киши уларни кундалик фаолият натижасида қабул қилди. Билимларнинг тўпланиши одамни "машқ қилиш қобилияти" таъсирини англашга ва тажриба ўтказиш йўлларини билишга олиб келди. Бу жисмоний машқлар пайдо бўлишининг зарурий шартларидан бири ва улар билан бирга жисмоний тарбия (овдан олдин нишонга ўқ отиш машқлари).
Иккинчи босқич - жисмоний тарбиянинг дастлабки усулларини яратиш босқичи - қулдорлик даврлари, қадимги ва ўрта асрларни қамраб олади. Файласуфлар, ўқитувчилар ва шифокорлар ҳали инсон танаси фаолиятининг қонуниятларини билишмаган, жисмоний машқлар таъсирининг механизмини тушунтириб бера олмаганлар, шунинг учун улар жисмоний машқлар самарадорлигини "ташқи" натижаларга кўра баҳолашган (одам янада чидамли, кучлироқ бўлиб, янги кўникмаларни эгаллаган). Бунга Қадимги Юнонистон тизими, маълум воситаларни ягона тизимга бирлаштирган тизим, шунингдек, куч, чидамлилик ва бошқаларни ўргатиш ва ривожлантириш усуллари киради.
Ўрта асрларда техникалар сони гимнастика, сузиш, ўйинлар, камондан отиш, отда юриш ва қиличбозлик бўйича биринчи дарсликлар кўпаймоқда ва пайдо бўлмоқда.
Учинчи босқич - жисмоний тарбия ҳақидаги назарий билимларни тўплаш - Уйғониш давридан (ХIII аср) ХIХ аср охиригача бўлган даврни ўз ичига олади. Инсоннинг таълим ва тарбия ҳақида, унинг даволаниши тўғрисида фаннинг ривожланиши файласуфлар, ўқитувчилар ва шифокорларни жисмоний тарбия муаммоларига эътибор беришга ундади. Инсон тарбиясининг моҳияти ҳақида фалсафий, педагогик ва тиббий маълумотларнинг тўпланиши мавжуд. Тўғри, бу маълумотлар ҳали ҳам тарқалиб кетган, чунки улар мустақил фанлар (фалсафа, педагогика, тиббиёт) доирасида яратилган.
Шундай қилиб айтганда, йил давомида ушбу илмий фанларнинг вакиллари жисмоний тарбия инсон ҳаётидаги ролини ҳисобга олмасдан кўплаб "ўз" муаммоларини ҳал қилиш мумкин эмаслигини тушуниб этишди.
Сеченов И.М., Павлов И.П., Крестовников А.Н., Зимкин Н.В., Фарфел В.С. жисмоний тарбия назарияси ва услубларини яратишда катта ҳисса қўшдилар.
Жисмоний тарбия фанининг жадал ривожланиши билан тавсифланади. Жисмоний тарбия муаммолари бутун олимлар жамоалари, ихтисослашган илмий ва ўқув муассасалари томонидан комплекс равишда ҳал этилади. Ҳақиқий материалларнинг кўплиги, янги нақшларнинг кашф этилиши фарқлашга олиб келди илгари бирлаштирилган илмий ва ўқув – жисмоний маданият назарияси янги фанлар пайдо бўлади: жисмоний маданиятни ташкил этиш, жисмоний машқлар биомеханикаси ва бошқалар фанлар кириб келди.