Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети кимё-биология факультети

Кристал синфларининг белгиланиши

Классификация Шенфлис буйича келтирилган. Шунингдек кристаллографияда Герман-Моген тизимидан фойдаланилади.

Адабиётлар таҳлилидан маълумки, кристалларда фазовий гуруҳлар 230 та, симметрия ўқлари 2,3,4 ва 6 даражали

2-жадвал. Фазовий гуруҳлар

Cингония	Панжара типи
	Примитив	Учлари марказлаш-ган	Ҳажми марказлаш-ган	Ёқлари марказлаш-ган
Тринклин
Моноклин
Ромбик
Тетрагонал
Гексагонал
Кубик

Элементлар стереокимёсини ўрганаётган вақтда улар қандай фазовий структура ва кристалл панжара ҳосил қилиши муҳим аҳамият касб этади. Шунингдек, металлмасларнинг металлардан фарқли томони ташқи валент поғонада электронлар сонининг кўплиги ва уларнинг энергиялари турлича эканлиги сабабли деярли барчаси ўзгарувчан валентлик ҳосил қилиши туфайли мураккаб стереокимёга эга. Шунинг учун уларни ҳар қайси гуруҳ бўйича ўрганиш мақсадга мувофиқ [1-3].

II. 1. БОР ва унинг бирикмалари стереокимёси
Бор учун ковалент боғланиш характерли бўлиб, гуруҳда юқоридан пастга тушиши билан ион боғланиш ҳосил қилиш қобилияти ошиб боради. Жумладан Al кўп хоссалари билан Be га ўхшасада ўз тузларида у ион боғланиш ҳосил қилади. III гуруҳ элементларида ЭХ₃ бирикма ҳосил бўлиб, ХЭХ да бурчак 120⁰ га тенг ва бу эса sp² гибридланишни намоён қилади. Донор акцептор боғ ҳосил бўлиши билан BF₃٠NH₃ ва [BCl₄]^- молекулаларида электрон жуфт ва B атомини ўровчи заррачалар сони 4 тагача ошади. Бу типдаги моддалар тетраэдр шаклни эгаллайди. Шунингдек, BO₂^- аниони айрим минералларда учрайди ва чизиқли шаклни эгаллайди. Бундан борат иони (BO₂^-­) CO₂ билан изоэлектрон эканлиги намоён бўлади. B бирикмаларининг стереокимёси 3-жадвалда келтирилган бўлиб бор ўз бирикмаларида sp, sp² ва sp³ гибридланишни намоён қилади.
3-жадвал. B бирикмалари стереокимёси

Электрон тузилиши	Гибридланиши	Шакли	Намуна
B 1s^22s2p^2	sp^2	Текис тригонал	BBr3,BCl3
B^- 1s^22s2p^3	sp^3	Тетраэдр	[BH4]^-,[BCl4]^-
	sp	Чизиқсимон	BO2^-

Оддий мономерлар BX₃ типидаги (Х- Br, Cl, CH₃-_, F, OCH₃) бирикмаларида X- B- X бурчаги 120⁰ га тенг бўлиб бу B нинг ўз гуруҳига тўлиқ мос келади. C₆H₅BCl₂, HBF₂ молекулаларида бурчак 118⁰ га яқинлашиши ўринбосарлар ўзгариши билан фазовий таъсир пайдо бўлганлигини билдиради. B(OH)₃ да гидроксид гуруҳлар бор атрофида текис тригонал ҳосил килиб тарқалади. Улар ўртасида водород боғланиш ҳосил бўлиши тригоналнинг текис бўлишини таъминлайди. Борнинг кислородли ҳалкали бирикмалари, жумладан, триметил борат кислота ангидридида ҳам шу ҳолатни кузатишимиз мумкин. Анорганик бензол боразолда ҳам электронларнинг локаллашиши туфайли текис тригонал ҳолат вужудга келади ва буни 4- жадвалда курамиз [5].

4- жадвал. Бор ва унинг бирикмалари тузилиши

Модда	Тавсифи	Кўриниши
AlB3	Al атомлари гексагоналнинг ташқарисида B атомлари эса тригонал призманинг марказида жойлашади. Бунда у гексагонал параллелепипедга бўлинади
BN	B ва N атомлари навбатлашиб (бор ва азот атомлари бир-бирини ўраб туради) келади ва қават ҳосил қилади. Бунда у олтибурчак ҳосил қилади.

II.2. Углерод ва IV гуруҳ элементлари стереокимёси