Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, мирзо улуғбек номидаги тошкент давлат университети

б) Инсон борлига.

Инсон борлиғи алоҳида киши борлиғи ва бутун ин соният борлиғи кўринишларида мавжуд бўлиши жи ҳатдан ўзига хосдир. Бироқ бу инсон борлиғида табиатва -экамиятдаги ҳамма нарсалар учун умумий бўлгантомонлар, хусусиятлар ҳам мавжуддир. Бу жиҳатданинсонорлиги ўз табиати ва моҳиятига кўра энг мураккаб борлиқ шаклидир, у ҳамма борлиқ шакллари нинг маълум томонларининг диалектик бирлигини на моён этади.
Инсон борлиғида, аввало, инсоннинг табиат тарақ қиётининг маҳсули сифатида табиий борлиқнинг ҳарикки шаклига оид томонлар билан бирга, ижтимоий тарихий тараққиёт маҳсули сифатида унда ижтимоийва маънавий борлиқнинг ҳам барча шаклларига хостомонларнинг йиғиндиси мужассамлангандир.
Фалсафий нуқтаи назардан қараганда, инсон, дас таввал, табиатнинг энг олий тирик мавжудотидир. Ин сон мавжудлигининг асосини инсон танасидаги ҳаётташкил қилади. Инсоннинг танаси бунда табиий жисмсифатида бошқа табиий жисмлар билан бир хил, уларэга бўлган барча хусусиятларга эгадир, яъни у ҳам пай до бўлиш, ўсиш, ривожланиш, улғайиш, бир ҳолатданбошқа ҳолатга ўтиш ва шу каби хусусиятларга эга. Бутанада ҳам, биринчи навбатда, ҳаёт жараёни, яъни оқ сил таначаларининг яшаш усули — моддалар алмашишжараёни кечиши лозим.
Инсон танаси бунда табиатдаги барча нотирик ватирик жисмларда амал қиладиган қонунларга бўйсуна ди. Лекин бу инсоннинг жонли танасининг ўзи ҳалиинсон борлиғини ташкил қилмайди. Чунки, инсон бор лиғи, аввало, алоҳида кишининг индивидуал борлиғива бир бутун инсоният борлиғи шаклларида мавжудбўлади.
Алоҳида кишининг индивидуал борлиги эса дастлабтана ва руҳнинг бирлигидан иборат бўлиб, у шу алоҳидакишининг индивидуал ҳаёти ва фаолияти, унинг моддийва маънавий эҳтиёжлари, яшаши, ҳис-туйғу ва фикрла ри, мақсад ва истаклари, умид ва орзулари, ўз-ўзинианглаши, дунёни билиши, индивидуал онги ва тафакку ри, нарсаларга, кишиларга, табиат ва жамиятга алоҳидамуносабатларининг жамини ўзида қамраб олади.
Бир бутун инсониятнинг борлиги эса кишилик жа миятининг бутун ҳаёти: унинг ўтмиши, ҳозири ва ке лажагига оид моддий ва маънавий турмуши, ишлабчиқариши, ижтимоий муносабатлари, ижтимоий онгва ҳоказоларидан иборатдир.
Инсон борлиғи бу жиҳатдан ҳам табиат, ҳам жа мият ва ҳам руҳият қонунларига бўйсунади.
Инсон борлиғи ҳар бири ўзича нисбий мустақилбўлган инсон мавжудлигининг жиҳатлари қуйидагиларбилан характерланади:
Инсон, даставвал, ҳис қилувчи ва фикрловчи жон ли танага эга бўлган алоҳида реал табиий индивид си фатида мавжуддир. Шу билан бирга, инсон, тирик та биатнинг Ьото хартв хурига оид, унинг эволюцияситуфайли келиб чиққан алоҳида, ўзига хос ноёб бирмавжудот ҳамдир. Инсоннинг бу ноёблигини унинг ру ҳий дунёси ташкил қилади. Лекин, инсон, айни вақг да, ижтимоий-тарихий тараққиётнинг маҳсули бўлганижтимоий мавжудот ҳамдир. Булар инсон мавжудлиги нинг ўлчови сифатида инсон борлиғининг бошланғичхарактерли белгиларидир.
Инсон борлиғи борлиқнинг бир бутун бирлигидақандай аҳамиятга эга ва унда қандай ўрин тутади? —деган масала файласуфларни доимо қизиқтириб кела ди. Оддий қараганда, инсон, унинг ҳаёти поёнсиз вачексиз дунёда арзимас бир нарса, қисқа, оддий лавҳагаўхшаб туюлади. Аслида эса бундай эмас. Инсон дунёдафақат мавжуд бўлиб қолмасдан, балки у ўз-ўзини анг лайди, ўзи яшаётган дунёни билади, ва унга таъсирқилади; дунёни ва ўзини ўзлаштириб, ўзгартириб бора ди; маънавий ижодиётда иштирок этади. Инсон бунда,аввало, ўз борлиғини билиш учун, ўз борлиғи учунқайғуради. У бир бутун борлиқ тизимида ўзининг зид диятли ролини англаб олиши, ўз борлиғи ва дунё бор лиғи олдида ўз масъулияти, жавобгарлигини сезиши,ҳис қилиши муҳимдир. Инсон учун яна ҳам муҳимроқнарса — бу ҳар бир кишининг ўзи ва бутун инсонияттақцири учун инсон зоти ва инсоният цивилизациясиолдидаги масъулиятини тўғри англашидир. Бунда ки шининг маънавий юксаклиги ва ақли расолиги муҳимроль ўйнайди. Чунки ҳар бир алоҳида кишининг ҳаёти,фаолияти, унинг ўзи учун ҳам, бошқа ҳамма кишиларва бутун жамият учун ҳам реал ҳаёт, реал фаолиятдир.Бундаги ҳар бир кишининг ўз танаси, ўз руҳияти, ўт миши, ҳозири ва келажаги бошқа киши ва кишилартанаси, руҳияти, ўтмиши, ҳозири ва келажагига нисба тан алоҳида реаллик; алоҳида кишининг индивидуалонги, ҳис-туйғулари ва фикрлари ҳам ўз-ўзига, бошқакишилар, бир бутун инсоният онгига, ҳис-туйғу ва фи крларига нисбатан ҳам реал борлиқцир. Шунинг учунҳам киши онгида унинг атрофидаги бутун борлиқ би лан бирга, унинг ўзининг индивидуал борлиғи ҳам ўз ўзинц англаш сифатида акс этган бўлади. Киши онги да нафақат табиий нарсалар, шу билан бирга, барчамаънавий-ғоявий нарсачар ҳам унинг амалий ва назарий фаолиятида ўзлаштирилиб, ҳақиқий ўзига хосреалликни касб этади. Бу ўз табиатига кўра маънавийборлиқ, дейилади.