Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, мирзо улуғбек номидаги тошкент давлат университети

4. ОНГНИНГ ПАЙДО БЎЛИШИДА МЕҲНАТ ВАНУТҚНИНГ РОЛИ

Онг табиат тараққиёти билан пайдо бўлган одаммиясининг маҳсули, воқелик инъикосининг олий ру ҳий шакли сифатида меҳнат ва нутқ туфайли келибчиққандир.
Онгнинг шаклланиши одамларнинг пайдо бўлиши,сўнг озиқ-овқат топиш учун меҳнат қилишга ўта бош лаши, табиат ашёларидан фойдаланиб, меҳнат қилиш га, борган сайин ижтимоийлаша бориб, жамият бўлибуюшиш жараёни билан боғлиқцир. Онг аслида, яримёввойи кишиларнинг ўзлари тайёрлаган меҳнат қурол лари ёрдамида моддий ва маънавий бойликлар ишлабчиқариш жараёнида, бу жараеннинг уларнинг мияла рига акс таъсири натижасида, меҳнат жараёнларидамияларида туғилган фикрларини бир-бирларига нутқорқапи етказишга ҳаракат қилишдан бошлаб шаклла нади.
Антропология фанининг дачолат беришича, одам лар пайдо бўлиши, ривожланиши жараёнидаги қатъийбурилиш — бу уларнинг тўрт оёқлаб юришдан тик
юришга ўтишидан ва олдинги оёқлари қўл вазифасиучун бўшатилишидан бошланган. Қўллар вазифасинибажара бошлаган олдинги икки оёқ бутунлай бошқавазифалар учун ихтисослаша бориб, меҳнат жараёнидаянги-янги янада мураккаб вазифаларни бажариб, тако миллашиб боради. Бу қўллар ейиш учун яроқли ўсим лик илдизларини қазиб олишдан тортиб, ерларга иш лов бериш, меҳнат қуролларини ясаш ва улар ёрдами да ёввойи ҳайвонларни овлаш каби мураккаб ишларнибажара бошлайди. Натижада, одам қўллари бора-бораэнг юкрри тараққий этган одамсимон маймунларнингқўлларидан бутунлай фарқ қиладиган хусусиятларгаэга бўла боради. Чунки илгари бирорта ҳам маймун ўзқўли билан ҳеч қачон бирорта энг қўпол тош пичоқҳам ясаган эмас.
Одам қўлларининг такомиллашиб бориши, ўз нав батида, одам организмининг бошқа қисмларига ҳам,хусусан, мияга, унинг ривожланишига жуда кучли таъ сир кўрсатади. Бинобарин, қўлга фойда келтирган жа мики нарса шу қўл жойлашган бутун танага ҳам фойдакелтиради.
Жамият тараққиёти жараёнида одамларнинг меҳ нат фаолияти ҳам тобора такомиллашиб, ижтимоийла шиб борди. Меҳнат тобора маҳсулдорроқ, самарагароқ,англанган, маълум мақсадга йўналтирилганроқ бўлабошлади. Меҳнат қуролларининг ривожланиши меҳ нат тақсимотининг дастлабки шакллари келиб чиқи шига олиб келди. Энди одамларнинг баъзилари фақатмеҳнат қуролларини ясаш ва созлаш билан, баъзила ри овчилик билан, баъзилари дала ишлари, деҳқончи лик билан, баъзилари эса фақат уй ишлари биланшуғулланадиган бўладилар. Бу нарса уруғ ва жамоааъзоларини бир-бирига янада маҳкамроқ боғлаб,уларни янада жипслашишга олиб келади. Кишиларўртасида бир-бирларига ёрдам қилиш, биргалашибишлашнинг фойдасини жамоанинг барча аъзоси бор ган сайин равшанроқ англай боради. Меҳнатнингбундай ривожланиб бориши шундай зарурият ва эҳ тиёжларни пайдо қиладики, натижада, одам танаси нинг баъзи аъзолари, хусусан, унинг бўғзи ва оғизбўшликлари такомиллашиб, маъно жиҳатдан фарқ қи лувчи товушларни, сўзларни чиқариш имкониятлари гаэга бўлади. Бундай имкониятга эга бўлган уюшганкишилар шу даражага етадиларки, уларда бир-бирла рига ниманидир айтиш эҳтиёжи туғилади. Бу эҳтиёж
ўзига керакли аъзони ҳамда у билан боғлиқ нутқ ватилни вужудга келтиради. Шундай қилиб, аввало меҳ нат (қурол ясаш ва моддий бойликлар ишлаб чиқа риш), сўнгра шу меҳнат жараёнида пайдо бўлганнутқ, тил онгнинг шаклланиши ва ривожланишидаҳал қилувчи роль ўйнайди.
Онг меҳнат, нутқ таъсирида пайдо бўлган бўлсаҳам, ўз навбатнда, у инсон руҳий дунёсининг юзагакелиши ва ривожланишида, меҳнат ва нутқнинг тарақ қий этишида, меҳнат қуролларининг янада такомилла шуви ва тилнинг ривожланишида ҳам катта рольўйнайди.
Мия ва сезги аъзоларининг такомиллашиб боришиодамнинг абстракциялаш, умумлаштириш ва зеҳн иш латиш қобилияти тараққий этишига олиб келади.Одам объектив оламдаги нарса ва ҳодисаларни идрокэтганда, уларни абстрактлаштириб, умумлаштирибифодалайдиган бўлади. Энди нарса ва ҳодисаларнингмуҳим белги ва хусусиятлари, улар ўртасидаги турлкхил муносабатлар одам миясида тушунча, ҳукм ва ху лоса шаклларида, хуллас, фикр шаклида инъикос этабошлайди.
Натижада, одамда абстракт тафаккур қарор топади.Абстракт тафаккур объектив оламдаги нарса ва ҳоди саларнинг одам миясидаги мавҳумлашган, умумлашганва айни вақтда конкретлашган тушунча, ҳукм ва хуло са шаклларидаги фикрий инъикосидир. Абстракт та факкур тил билан узвий боғланган, у тил орқали нутқ да товушлар, сўзлар ва гапларда реаллашади. Тил ки шиларнинг ўзаро атоқа қилиш ва фикр олишуви қуро ли сифатида тафаккурнинг юзага чиқиш шаклидир, уреаллашган онгдир.
Фалсафа онг билан тилнинг ўзаро боғликчигиниқараб чиқар экан, тил ҳам онг сингари қадимий экан лигини, тил бошқа кишилар учун ва шу билан бирга,ҳар бир кишининг ўзи учун ҳам мавжуд бўлган ама лий, ҳақиқий онгдир, деб тан олади ҳамда, тил ҳамфақат эҳтиёждан, бошқа кишилар билан муносабатдабўлиш заруриятидан келиб чиққан деб тушунтиради.Тил ва тафаккурнинг ҳар бири ўзига хос хусусиятларгаҳам эга. Тафаккур табиат ва жамиятдаги предмет ваҳодисаларнинг, улар ўртасидаги алоқа ва боғланиш ларнинг тушунча, ҳукм, хулоса чиқариш каби фикршаклларида инъикос этишидир. Тил эса тафаккурнингмоддийлашган шакли сифатида кишилар ўртасидаги
фикр алмашиш воситаси, уларнинг ўзаро алоқа қилишқуролидир.
Тафаккур ва тилнинг ўзаро бундай муносабатини,ўзига хос хусусиятларини тўғри ёритиб бериш онг фао лиятини илмий тушунишга кагга ёрдам беради.
Одамнинг пишган гўштли овқат истеъмол қила бо риши унинг ҳаётида ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлганикки янги ютуққа: оловдан фойдаланишга ва ҳайвон ларни қўлга ўргатишга сабаб бўлади. Бу нарса одам нинг ва жамиятнинг тараққиёти учун шу қадар каттароль ўйнайдики, кишилар энди ейишга ярайдиганҳамма нарсани истеъмол қилишга, ҳар қандай иқпимдаҳам яшашга ўргана бошлайдилар. Бу ўз ўрнида одам ларга бир хил иссиқ иқлимдаги жойлардан совуқроқжойларга ҳам кўчиш имконини беради. Совуқ жойлар га кўчиш эса, одамда совуқ ва намликдан сақлайдигантурар жой ва иссиқ кийим-кечакларга эҳтиёж туғдира ди. Бу эҳтиёжлар ўз навбатида меҳнатнинг янги соҳа ларини ва шу билан бирга, фаолиятнинг янги турлари ни вужудга келтиради.
Дастлабки пайтларда ибтидоий кишиларнинг ўзфаолиятларини ва теварак-атрофдаги предмет ва ҳоди саларни англаши ҳали чекланган бўлиб, уларнинг онгимаълум сезгилар, идроклар, тасаввурлар ва тушунчаларасосида юз берувчи бир қадар содда, оддий умумлаш тиришга, абстрактлаштиришга асосланиб ҳосил қилин ган фикрлардан иборат бўлади. Бу пайтлардаги улар нинг онги ҳали кўпроқ ҳиссий идрок этиладиган энгяқин муҳитни англашдан, кишилар ўртасидаги бевоси та алоқа ва муносабатларнигина ифодалашдан иборатбўлади, холос. Кейинчалик меҳнатнинг янги соҳалари нинг пайдо бўлиши, ижтимоий муносабатларнинг му раккаблашиб бориши онгнинг янада тараққий этиши га олиб келади.
Айниқса, қўл, сўзлаш органлари ва миянинг бирга лашиб ишлаши кишиларда тобора мураккаброқ иш ларни бажариш, ўз олдиларига тобора юқорироқ мақ садларни қўйиш ва уларга эришиш қобилиятини ҳосилқилиб, улар фаолияти хилма-хил, мукаммал, ҳар та рафлама бўла боради. Натижада, аста-секин овчиликва чорвачилик ёнига деҳқончилик, сўнгра йигириш ватўқиш, маъданлар эритиш ва ишлаш, кулолчилик ҳу нари, кемачилик иши қўшилади. Бора-бора савдо ваҳунармандчилик билан бир қаторда, ниҳоят, санъат вафан майдонга келади.
Шундай қилиб, одам ва жамиятнинг ривожланиб,бориши билан онг ҳам ривожланиб, тил билан биргатараққий этиб, ижтимоийлашиб боради.