Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган давлат университети


Download 1.09 Mb.
Pdf ko'rish
bet61/91
Sana07.11.2023
Hajmi1.09 Mb.
#1753634
1   ...   57   58   59   60   61   62   63   64   ...   91
Bog'liq
фалсафа янги

Конфуций
Эрамизнинг 1 асрида Хитой мумтоз 
китоблари топилгач, уларнинг мазмуни, шархи, 
тал=
ини ты\рисида бахс мунозаралар авжга
чи=ади . Конфуцийликни давлатнинг расмий 
мафкураси 
даражасига 
кытарган 
Дун 
Чжуншунинг 
фикрича, барча 
мумтоз 
китобларнинг муаллифи Конфуцийлардир. Бундай 
холда бу китоблар Конфуцийдан =адимийро= была 
олмайди. Бундай фикрни рад этувчиларнинг 
гапига =араганда, мумтоз китоблар Конфуцийдан 
аввал 
битилган, Конфуций 
эса 
уларнинг 
шахрловчисидир холос. 
«=ыши=лар китоби= («Ши цзин) милоддан аввалги 
биринчи минг йилликда яратилган бўлиб, 
=адимги хал= поэзияси намуналаридан иборат. 
Унда кабилалар, хунар ва нарсаларнинг пайдо 
бўлишига оид =ыши=лар , турли туман мистик 
\оялар ырин олган. 


149 
«Тартиб котоби» («Ли шу») милоддан аввалги IV-I 
асрларда битилган былиб, у уч =исмдан иборат. 
Китоб Чжоу ли даври тартиби, маросимлар 
тартиби (И ли) ва тартиб ты\рисидаги ёзувлар 
(Ли цзи) ни =амраб олган. Бу китобда сиёсий диний 
маросимлар, сиёсий ижтимои фаолиятнинг 
меъёр ва мезонлари баёни берилган. ытмиш 
жамият 
келажаги 
учун 
намуна =илиб 
кырсатилган. 
«Тарих китоби»-«Шу цзин\ (милоддан аввалги 
биринчи минг йилликнинг бошланиши» кыпинча 
«Шан хужжатлари» номи билан машхурдир. Бу 
китобда расмий хужжатлар, ытмишда содир 
бўлган тарихий во=еалар баён =илинган. 
«Бащор ва куз китоби»-«Чунь цю= Цзо Чжуань 
(милоддан аввалги IV аср) шархлари билан
биргаликда Лу давлатининг хроникасидир. Бу 
китоб 
кейинги 
даврга 
келиб, ахло= одоб, 
адабиётнинг ызига хос намунаси вазифасини 
бажарган. 


150 
«Ызгаришлар китоби»-«И цзин» (милоддан 
аввали ХII- VI асрлар) =адимги мумтоз 
китоблардан фа= =илиб, олам ва инсон ты\рисида 
илк фалсафий тасаввурлар кызга ташланади. 
Китобда илк асотирлар, афсоналардан аста секин 
оламни 
фалсафий тарзда 
англаш 
шаклланганини кырамиз. Унда =атор онтологик, 
гносеологик муаммолар ва уларнинг =адимги дунё 
маъ=ул кырган ечими берилган. 
«Ызгаришлар 
китоби»да 
келтирилган 
башоратлар во=еий оламни тушунтириб беришга
былган уринишларга ишора =илади. Оламни 
тал=
ини борасида муайян даражада ишлаб
чи=
илган тушунчалар умумий тушунчалар
шаклида тафаккурни барча учун бир хил 
мазмунга эга, субъектив хилма хилликдан 
узо=лашган тизимни яратган деган хулосага
келиш мумкин. Бундай тушунчаларнинг ягона 
тизими ор=али оламнинг универсал бирлигини 
у=тириб бериш реал имконияти юзага келди десак 


151 
хато =илмаймиз. «Ызгаришлар китоби» да 
«Зохирни яшириш, ботинни кашф этиш» 
имконияти яратилди. 
Илк фалсафий тасаввурларга кыра, осмон ва ер 
билан чегараланган олам инь хамда ян 
тамойилларига амал =илади. Ян тамойили 
нарсалар мохиятига фаол кириб борувчи куч 
сифатида тал=
ин =илинса, инб эса пассив 
кузатувчи, зулматни ифодаловчи тушунчадир. 
Лекин уларни бир бирини рад этувчи жихатлар 
тари=асида тушуниш хато , чунки уларнинг 
хамжихатлиги туфайли кучлар бирлашади
узилган йыналишлар муайян шаклга эга былади, 
ер билан осмон ызаро муносабатлари очиб 
берилади. Ян ва инь харакати бир бутунлик 
ызгаришининг 
диалектик 
харакати. Нарса, 
ходисаларнинг ызаро «щамкорлиги» уларнинг 
ызгариши ор=али таъминланади . Ян ва иннинг
ызаро 
харакати 
натижасида 
олтита 
категориялар пайдо былади. Булар-мом=алдиро =, 


152 
шамол, олов, сув, =айтиш ва осойишталик. Ян ва 
иннинг ызаро харакатидан «дао» келиб чи=ади . 
Дао-харакатдаги 
нарсалар 
ва 
оламнинг
йыналиши. Бунда осмон, ер-замин ва инсон ыз 
йыналишлари быйича алохида харакат =илсада, 
лекин улар доимо бирга былади. 
Инсон 
бош=
а 
барча 
мавжудодлардан
фар=ланади . У коинотнинг ызига хос объекти 
былибгина =олмасдан, балки во=
еликда содир
быладиган ходисалар, мавжуд нарсаларни 
билишга шайланган субъекти хамдир. Инсон 
билиши борли=даги объектларни бир биридан фар= 
=ила олиш, белгилаш ва ы=иб олишга =аратилган. 
Буни амалга ошириш донишмандларга хос 
фазилатдир. А=ли расо киши ўзининг табиат, 
оламдаги ырни ты\рисида фикр юритиши, ыз куч 
=увватини (дэ) ер ва осмон билан бирлаштириши, 
ыз шуъласини =уёш ва ой билан бо\лаши, 
фаолиятини йилнинг тырт фасли билан 
уй\унлаштириши лозим. Ана шундагина у 


153 
коинот сири-юксалиш ва ин=ирозни ы=иб олган
былади. 
Конфуций-Кун Фуцзи (милодан аввалги 552-
479 йиллар) йирик хитой файласуфи, тарихчи, 
давлат арбоби. У конфуцийчилик деб аталувчи 
давлат 
динига 
асос 
солган 
шахсдир. 
Конфуцийчилик диний шаклга келтирилган одоб-
ахло= фалсафаси. У 1503 йилда давлат томонидан 
машхур авлиёлардан бири сифатида эътироф 
этилган. Аслида Конфуций ызининг диний 
ахло=ий фалсафасини яратмаган . У =адимги 
Хитойда битилган бешта мумтоз китобни 
тыплаш, уни щар томонлама шархлаб бериш ва 
кенг ташви= этишда машхур былган. Масалан 
унинг «Бащор ва куз китоби»да Лу давлатининг 
тарихига доир шархлар ёзилган. 
Конфуций томонидан баён этилган китобларнинг асосий 
мазмуни бешта оддий, лекин буюк инсоний фазилатдан иборатдир. Бу 
донолик, инсонийлик, садо=
ат , кексаларни хурмат =илиш ва 
жасоратни =амраб олади. Булар кишилар хатти харакати, хул= 
атворини белгилови ахло=ий =оидалар былиб, амалий дастур 
вазифасини бажарган. Бу виждонийлик ва ызини хамда ызгаларни


154 
хурмат =илишни билдиради. Улар ыз мохиятига кыра, табиат 
=онунларига мос тушиб , кишилар хаётида а=л мезони асосида
ырнатилган тартибнинг мущим шартлари хисобланади. Лекин бундай 
талабларни амалга оширишга юксак маънавиятли, хос кишиларгина 
=одирдирлар . Конфуцийнинг фикрича, =айд этилган =оидаларни 
ыринсиз кенгайтириш ма=
садга мувофи = эмас. Щар =андай 
«номларни ислох =илиш» назарий жихатдан кишиларнинг ызлигини 
англашга, а=л тамойилларига асосланган ва инсон камолотини
таъминлай оладиган ижтимоий тузумни юзага келтиришга хизмат 
=илмо\и лозим. 
Конфуцийлик милоддан аввалги 1 асрда давлат 
томонидан эътироф этилган таълимот 
мав=еига эга былди . Конфуцийлик эрамизннг IХ 
асридан бошлаб буддизм устидан \алабага эришади, 
ХI асрга келиб, даосизмни жамиятнинг маънавий 
хаётидан си=иб чи=ара бошлайди. 
Конфуций таълимотини Мэн-цзи (Мэн цзи 
милоддан аввалги 371-289 йил) давом эттирди. У 
Конфуцийнинг 
ахло=
ий
=арашларини 
ривожлантириб, эзгуликни инсон табиматининг 
асоси =илиб олди. Инсонда эзгулик тыртта
фазилат ор=али амалга ошади.


155 
Унинг асосини билим ташкил =илади, чунки 
нарсалар, олам ва инсонга хос тартибни билиш
инсонийлик, хушфеъллик, билим ва ты\риликни 
руёбга 
чи=
ариш 
билан 
ифодаланади . А=
л
тамойилига асосланган инсонийликни тан 
олмаган, ызининг хукмронлигини зыравонлик 
билан амалга оширган хукмдорнинг хал=дан
умидини узгани маъ=ул . Осмон хукми барча 
нарсалар, жумладан, кишилар, уларнинг хаёти, 
ижтимоий функцияси, хокимиятини белгилайди. 
Конфуцийчиликнинг йирик намоёндаси Сюнь-
цзи-«Сюнь Ципь, милоддан аввалги III аср) Мэн-цзи 
билан бахс мунозаларга киришиб, унинг инсон 
табиати ха=идаги таълимотига =арши чи=ади . 
Инсон табиатининг бир =исмидир, деб таълим 
беради Сюнь-цзи. Инсон, ыз табиатига кыра ёмон 
ахло= сохибидир. Унинг барча яхши, ижобий 
фазилатлари тарбиянинг натижасидир. Кишилар 
табиат устидан хукмрон бўлиш ма=садида бир
бирлари билан бирлашадилар. Агар биз ахло=ий онг 


156 
чегарасини ани= белгилаб олсак, гармонияга 
эришамиз. Гармония-бирлик. Гармонияга 
эришган инсон =удратли кучдир. Сюнь-цзи 
табиатни жонсиз, жонли, онгли мавжудодларга 
былади. Унинг =арашларида билиши масалалари 
хам тилга олинади. Билишнинг биринчи илк 
босқичи хиссий билишдир. Во=еликни тушунчалар 
ор=али билиш эса а=лик билишни ташкил этади . 
А=л учта талабга жавоб бериши лозим . Улардан 
энг мухими а=лнинг софлиги. 

Download 1.09 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   57   58   59   60   61   62   63   64   ...   91




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling