Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган мухандислик -қурилиш институти

17-расм.Ўтказувчи клапаннинг ишчи схемаси

Қувур охирида A краник-зулфин бор деб фараз қиламиз. T ва қт

моментида краник зулфин қисман ёпилади, маълумки сувнинг оқиш тезлиги
камаяди ва га тенг бўлади. ва қтнинг биринчи моментида
тезликнинг камайиши бевосита заслонка яқинида содир бўлади ва сўнгра секин-аста узлуксиз сув чиқарувчи қувур бўйлаб тарқалади.
Фараз қиламизки, моментида тезликнинг бу ўзгариши 1-1 қирқимга, жуда кичик ва қт оралиғи дан кейин эса, 2-2 қирқимга етади. Тезлик
ўзгариши билан босим, зичлик ва бошқа параметрлар ҳам ўзгаради. Бунда босим га ортади ва га тенг бўлади. Зичлик катталиги ҳам ўзгаради ва га тенг бўлади.
2.3 Гидравликзарба ва ундан фойдаланиш усуллари.
Трубалардаги гидравлик зарба ҳодисаси диформасияланувчи трубалардаги камсиқилувчи суюқликнинг тезлиги ёки босими кескин узгарганда ҳосил бўладиган тебранма ҳаракатдан иборатдир. Бу ҳодиса тез содир бўлиб, босимнинг кескинортиши ва камайиши билан характерланади. Босимнинг бундай о ъзгаришисуюқликнинг ва труба деворларининг деформасияланиши билан боғлиқдир.
Гидравлик зарба кўп ҳолларда жумрак ёки оқимнинг бошқарувчи бирор бошқа-■қурилманинг тез очилиши ёки ёпилиши натижасида содир бўлади. Унгабошқа ҳодисалар ҳам сабаб бўлиши мумкин. Трубалардаги гидравлик зарбанибиринчи марта проф. Н.Е. Жуковский назарий асослаган ва тажрибада текширибкўрган ва унинг “Гидравлическом ударе” номли асарида (1899 й) эълонқилинган. Суюқлик V тезлик ва босим билан ҳаракат қилаётган трубанингохиридаги кран жумрак “Ж” бир онда ёпилсин дейлик. У ҳолда кранга(ёпилгандан сўнг) биринчи етиб келган суюқлик заррачаларнинг тезлиги сўнибуларнинг кинетик энергиялари труба деворларининг ва суюқликни диформасиялашишига айланади.
Бу ерда суюқлик сиқилмайди деб ҳисобламай, унинг сиқилиши оз миқдорда бўлса ҳамҳисобга олишга тўгри келади, чунки шу сиқилиш катта ва чекли миқдордаги зарбабосими Апж ни вужудга келтиради. Шундай қилиб, жўмрак олдида ҳосил бўлган Ад қўшимча босимга мос равишда труба деворлари чўзилиб, суюқлик сиқилади. Жўмрак олдида тўхтатилган суюқлик заррачаларига қўшни бўлган заррачаларҳам етиб келади ва уларнинг ҳам тезликлари сўнади. Натижада босим ошъишчегараси (а-а кесим) жўмракдан таъминловчи идиш томонга, зарба тўлқининингтезлиги деб аталувчи a тезлик билан силжиб боради. Босими Ап} га ўзгарган соҳанингўзи эса зарба тўлқини деб аталади. Бу тўлқин идишга етиб борганда эса, суюқликбутун труба бўйича тўхтаган ва сиқилган бўлиб, труба деворлари эса бутунлайчўзилган бўлади. Босимнинг зарбали ортиши Ап}еса труба бўйича бутунлайтарқалган бўлади. Лекин трубадаги суюқлик тенг ва знли ҳолатдабўлмайди. Босимлар фарқи Ап} таъсирида суюқлик трубадан идишга оқа бошлайди.
Бу оқим идишнинг бевосита олдида турган заррачалардан бошланиб, унингчегараси (а-а кесим, тескари йўналишда) кран томонга а тезлик билан ҳаракатқилади ва кетида тикланган Pн босимли V тезликка эга суюқлик оқимини қолдиради.
Қачондир сиз ошхонангиздаги кранни бехос беркитганингизда трубопроводдаги тиқирлаган овозни эшитишингизга тўғри келмаганми? Сиз эшитган овоз бу гидравлик зарба ҳодисасидир.Уй шароититда қулоғингизга чалинган бу овоз сизда енгилгина хавотирлик ва ғашланишга сабаб бўлади, бироқ ўзингизга тасаввур қилинг магистрал трубопроводнинг ўлчамлари ва босими шароитида муҳитнинг ўзгариши шунақанги шовқинга сабаб бўладики, у жиддий муаммога айланади.Гидравлик зарба фланц бирикмалари ва трубопроводларни ёрилиб кетган холлар ҳам маълум.Гидравлик зарба оқаётган трубопроводдаги босим ҳолатини кескин кўтарилиши оқибатида келиб чиқади (гидрозарба нафақат сувда лекин ҳар қандай суюқликда ҳам юз бериши бироқ бу газ муҳити ёки ҳавода ҳеч қачон бермайди).Ким гидравлик зарба билан алоқадор бўлса, қандай омиллар босимни кескин кўтарилиши ва босимнинг кейинги тинчланувчи ҳаракатини тушуниш ҳаётий муҳимдир.Мана юз йилдан ортиқ ва қт мобайнида тадқиқотчилар босимни сакровчи ўсиши параметрларини аниқлаш ва тенгламасини чиқариш, шу тенглама ёрдамида гидравлик зарбани прогнозлаш имкониятлари устида изланадилар.