Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган давлат университети

 
Фойдаланилган адабиётлар: 
1.Я.С.Вайнбаум, "Жисмоний тарбия гигиенаси" Тошкент "Ўқитувчи" 
нашриёти, 1988 йил. 
2. А.А.Минх, И.Н.МАлишева, "Умумий ва спорт гигиенаси асослари" 
Ўзбекистон "Медисина" нашриёти, 1981 йил. 
3.Е.Махмудов, Б.Аминов, Ш.Қурбонов, "Ўсмирлар физиологияси ва мактаб 
гигиенаси", Тошкент "Ўқитувчи" нашриёти, 1984 йил. 
 
 
 

---

34 
8-маъруза. Спортчиларни тиббий назорат қилиш ва тиббий хизмат 
кўрсатиш вазифаси, мақсади
Режа: 
1. Даволаш жисмоний тарбиясининг предмети, мақсади ва 
вазифалари. 
2. Даволаш жисмоний тарбиясининг воситалари, шакл ва 
усуллари. 
Жисмоний машқларни даволаш мақсадида бошқа воситалар (парҳез 
овқатлар, физиотерапия 
муолажалари 
ва 
дори-дармонлар) билан 
қўлланилиши 
даволаш 
жисмоний 
тарбияси 
дейилади. Даволаш 
машқларининг қўлланилишида нерв-гуморал система асосий аҳамият касб 
этади ва бу машқлар таьсирида организмда чуқур руҳий, физиологик ва 
биохимик ўзгаришлар содир бўлади.
Даволаш машқларининг организмдаги мускулларга берилган ҳар 
қандай ҳаракат таьсири марказий нерв системасига боради ва унинг асосида 
вегетатив нерв системасида қўзғалиш содир бўлиб ўз навбатида ички 
органларнинг фаолияти тезлашади. Даволаш машқлари таьсирида ички 
секреция безларидан гармонлар ва метоболитларни ажралиб чиқиши 
кўпайиб, орган ва органлар системаси фаолиятини ўзгартиради.
Даволаш машқлари организмга 4 хил механизм орқали ўз таьсирини 
кўрсатади. Бу тетиклаштирувчи, трофик (озиқлантирувчи), компенсатор 
(ўрнини босиш) ва тиклантирувчи механизмлардан иборат.
Даволаш машқларини барча органлар тизими касалликларида қўллаш 
мумкин. Аммо касалнинг ўткир ҳолатлари, юқори ҳарорат, кучли оғриқ, кўп 
қон кетиш ва ўсма касалликларини даволаш даврларида даволаш 
машқларини қўллаб бўлмайди. Даволаш машқлари сифатида гимнастика 
машқлари, ҳаракатли ўйинлар, енгил атлетика, сузиш, велоспорт ва 
бошқалардан фойдаланиш мумкин.
Даволаш машқларини ётган, ўтирган ва турган ҳолатда бажарилади. 
Уларни бажаришда анжомлар: таёқча, сапчиғич, тўлдирма тўп ва бошқалар 
ва анжомсиз бажарилади. Улар ҳам тайёрлов, асосий ва якунловчи 
қисмлардан иборат бўлиб, якка ва гуруҳ ҳолатида бажарилади.
Даволаш жисмоний тарбияси деганда даволаш мақсадида жисмоний 
тарбия воситаларидан касалларни соғлиқ ва иш-қобилиятини тиклаш учун 
фойдаланиш тушунилади. Даволаш жисмоний тарбияси асосида табиий-
биологик мускул ҳаракатланиш усули ётади. Ҳаракат, ўсиш, ривожланиш ва 
организмни шаклланишини кучайтиради, унда мавжуд органлар тизимининг 
фаоллигини ҳамда умумий тонусини оширади. Даволаш машқлари таьсирида 
организмнинг нейрогуморал тизимининг фаолияти кучайиши вужудга 
келади. Даволаш машқларини асосида организм куч-қувватини оширувчи 
(ститмуляция) тўқима ва органларни овқатланишини яхшиловчи (трофик) 
касал органларни функциясини ўзига олиш (компенсатор) ва иш қобилиятни 
тиклаш (тиклантирувчи) каби таьсир механизмлари ётади.
Даволаш машқларини бошқа даволаш воситалари (физиотерапия, дори-
дармон ва парҳез овқатлар) билан биргаликда қўлланилганда унинг 

---

35 
самарадорлиги 
юқори 
даражада 
бўлади. Даволаш 
машқларини 
қўлланилишида касал организмининг барча тизимларида ўз натижасини 
беради. Аммо уни организмда ўткир патологик (касаллик) ҳолатлар мавжуд 
бўлганда қўллаб бўлмайди. Жумладан юқори температурада, кучли оғриқ, 
кўп қон кетиш ва ўсма касалликларида қўллаб бўлмайди.
Даволаш жисмоний тарбиясининг воситалари бўлиб, жисмоний машқ ва 
табиий омиллар (ҳаво, қуёш ва сув) ҳисобланади.
Даволаш жисмоний тарбиясининг асосий бўғини бўлиб, жисмоний 
машқлар ҳисобланади. Улар организмга таьсир қилишига кўра турли-
тумандир. Уларни қуйидагиларга бўлинади:
1.
Гимнастик тизимлаштирилган шаклдаги машқлар, буларни 
белгиларига мувофиқ амалга оширилади:
А) бажариш фаоллигига;
Б) машқнинг ҳарактерига мувофиқ (тайёрловчи, тўғриловчи, мувозанат 
сақловчи, нафас олиш ва бошқалар);
В) асбоб-анжомларни қўллаш.
2.
Циклик спорт турлари (амалий юриш, тўпни улоқтириш ва илиш, 
сузиш, эшкак эшиш, чанғида учиш).
3.
Кам ҳаракатли ва ҳаракатли ўйинлар, спортчиларни стол тенниси, 
бадминтон, волейбол ва баскетбол қисмларидан фойдаланиш.
4.
Очиқ ҳавода меҳнат қилиш яъни табиат омилларида чиниқиш (ҳаво, 
қуёш, сув).
Даволаш жисмоний тарбиясининг асосий шакллари қуйидагилардир:
- эрталабки гигиеник гимнастика;
- даволаш гимнастикаси машқлари;
- миқдорли юқорига кўтарилиш (терренкур) ни дозалаш;
- сайр қилиш, экскурсиялар, яқин туризм;
- спорт амалий машқлари, ўйинларнинг турли хиллари;
Даволаш жисмоний тарбиясининг асосий усуллари қуйидагилардир: 
- 
носфецифик (ўзига хос бўлмаган) терапия услуби; 
- 
фаол функционал терапия услуби;
- 
тутиб турувчи терапия услуби;
- 
тикловчи терапия услуби.
Даволовчи гигиеник гимнастика организмининг умумий фаолиятини 
(тонусини) оширади. Шунинг учун ҳам бунда шуғулланувчининг ёши ва 
касаллик хусусиятларини ҳисобга олиш лозим.
Даволаш гимнастикаси даволаш тадбирларининг асосини ташкил қилади. 
Буни амалга ошириш даволаш муассасаларида олиб борилади. Уни якка ва 
гуруҳ ҳолатида бажарилади.
Бунда берилаётган юкламаларни даражасини пульс, артериал босим ва 
нафас олиш сонига мувофиқ бошқарилади. Даволаш гимнастикаси кириш, 
асосий ва якунловчи қисмлардан иборат бўлиб, ётган, ўтирган, турган 
ҳолатларда бажарилади. Машқлар ҳаракатсиз ва ҳаракатли, жисм ва жисмсиз 
бажарилади.

---

36 
Даволаш машқларини айниқса, массаж билан биргаликда олиб борилса, 
унинг натижаси юқори даражада бўлади. Массаж одамнинг яланғоч танасига 
махсус усуллар орқали (қўл ва аппарат ёрдамида) таьсир кўрсатишдан иборат 
бўлиб, унинг гигиеник, косметик, спорт ва даволовчи турлари мавжуд. 
Гигиеник олдини олишни асосий шакли бўлиб, умумий массажда кенг 
қўлланилади. Спорт массажи спорт амалиётида спорт формасини сақлашда 
ҳамда спортчини чарчоғини йўқотиш ва кучини тиклашда қўлланиладиган 
разминканинг бир тури ҳисобланади. Даволовчи массаж (классик) врач 
тавсиясига мувофиқ ҳар хил касалликларда қўлланилади. Даволаш 
массажининг физиологик таьсири – тери ва тери ости клечаткасига қон ва 
лимфа айланиш системасига, мускул системаси ва бўғим аппаратига ҳамда 
умумий модда алмашинувига ўз таьсирини ўтказади.
Даволаовчи миқдорий юриш даволаш жисмоний тарбиясининг кўп 
ҳоллардаги таркибий қисми ҳисобланади. Миқдорий кўтарилиш машқлари 
юрак қон-томир, нафас олиш, моддалар алмашинувининг бузилиши, таянч 
ҳаракат аппаратининг бузилиши ва асаб тизими жароҳатларида кенг 
қўлланилади.
Миқдорий сузиш ва сувдаги жисмоний машқлар ва тренажерлардан 
фойдаланиш ҳам тиклантирувчи даволаш даврида кенг қўлланилади.