Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти “Бухгалтерия ҳисоби” кафедраси

Менежмент бўйича ёзувчилар.

Бошқариш назариясининг дастлабки куртаклари қадим замонларга бориб тақалиб, Ю. Цезар, А. Македонский, Туркистонда эса ўрта аср даврида Амир Темур хукмронлиги вақтидан бошлаб шакллана бошлаган. Дастлабки пайтларда у оддий бўлиб, асосан харбий тавсифга эга эди. Ўша давр менежерлари харбий интизомни ўрнатиш мақсадида одамларни жазо билан қўрқитиш, ҳар қандай буйруқ ва фармонларга сўзсиз итоат этиш каби усулларни қўллаганлар. Бундай бошқарувга меҳнат ресурсларидан фойдаланиш, улардан иложи борича кўпроқ қўшимча қиймат ундиришнинг ғоятда самарали усули, деб қаралган. Амир Темур даврида марказлашган, интизомли давлатнинг барпо этилганлигига ҳам Соҳибқироннинг ўз қўл остидагиларни “қўрқув билан умид ўртасида ушлаш” бўйича бошқаргани сабаб бўлган.

Капитализм тузумининг бошланғич даврида тадбиркор — мулк эгаси ишлаб чиқаришни ўзининг шахсий тажрибасига таяниб бошқарган. XVIII асрнинг охирларида Англияда бўлган саноат инкделоби бошқарувга бўлган қизиқишни янада кучайтиради. Боқарув ходимларини тайёрлашга алоҳида эътибор берила бошланди.
Аммо XIX асрнинг иккинчи ярми ва XX аср чегарасида техника ва технологиянинг такомиллашуви, ишлаб чиқаришнинг кескин ўсиши бошқаришни мураккаблаштириб юборади ва уни махсус билимларни талаб этувчи, фаолиятнинг махсус сохасига айлантирди. Ушбу муаммоларни ҳал этиш учун бошқарув соҳасидаги тажрибани умумлаиггириш, ишлаб чиқариш ва ходимларни бошқаришнинг самарали усулларини излашга олиб келди.
Натижада бошқарув тўғрисидаги илм, фан вужудга келди.
“Илмий менежмент” мактаби XIX асрнинг охири ва XX асрнинг бошларида Америкада шакллана бошлаган. Бу мактаб бошқача ном билан, яъни “бошқарувнинг мумтоз мактаби” деб ҳам юритилган. Бу мактаб ибтидосида америкалик мухандис ва ихтирочи Ф. Тейлор (1856—1915) турган эди. Унинг назарияси кейинчалик “Тейлоризм” деган ном олган. У яратган тизим эса ишчиларнинг “сиқиб сувини олиш”нинг илмий тизими деб аталган. Ф. Тейлор таълимотининг асосий мазмуни — ёлланма ишчилар унумдорлигини оширишда ғоятда самарадор ва мақбул усулларни излашдир.
Тейлорнинг замондоши ва ишининг давомчиси америкалик иқгисодчи Г. Эмерсон меҳнатни илмий ташкил қилиш бўйича йиррик мутахассислардан бўлиб, у бошқариш ва меҳнатни ташкил қилишнинг комплекс, системали тизимини ишлаб чиқган. Унинг “Меҳнат унумдорлигининг 12 принципи “номли асарида ёритилган. Г. Эмерсон илмий боқарув принципини мохиятига кўра қўйидаги кетма-кетликда баён килган.
1.Аниқ куйилган мақсад ва ғоялар.
2. Оқил, соғлом фикр.
3. Жозибали, эътиборли маҳсулот.
4. Интизом.
5. Ходимга нисбатан адолатли бўлиш.
6. Тезкор, ишончли, тўлик, аниқ ва мунтазам ҳисоб-китоб.
7. Диспетчерлаш.
8. Меъёрлар ва жадваллар.
9- Шароит билан таъминлаш.
10. Операцияларни меъёрлаш.
11. Стандарт йўрикномаларни тайёрлаш.
12. Унумдорликни рагбатлантириш
А. Файол боищарув фанининг ривожланишига салмоқли хисса қўшган француз олимларидандир. У Франциядаги кўмир қазиб олувчи йиррик компанияни бошқарган. А. Файол ўзининг бой амалий тажрибасини “Умумий ва саноат бошқаруви” (1916) номли китобида умумлаиггирган. Унинг илгари сурган қуйидаги бошқаув ғоялари ҳозирги кунда ҳам ўз ахамиятини йўқотмаган.
1820—1830 йиллари АКШда илмий ва мумтоз менежментларга муқобил ҳаракат сифатида “тейлоризм” га қандайдир даражада қрши турувчи янги назария — “инсоний муносабатлар ” мактаби пайдо булди. Бу мактабга америкалик жамиятшунос ва руҳшунос Э. Мейо (1880—1949) асос солди.
Бу мактаб нуқтаи назаридан:
• ишчи — бу фикрсиз робот эмас, балки обру-эьтиборга, ўз-ўзини хурмат қилишга, ўз қадр-қимматини хис этишга;
• бошқа кишилар томонидан мақулланишга, шахсий мақсадлар ва манфаатларга эришишга интилишда муайян ижтимоий эҳтиёжларга эга булган индивиддир.¹¹⁵
Менежмент тушунчасига ва қарашларига турли даврларда кўплаб олимлар томонидан эътироф этиб келинган.
Мамлакатимизда ҳам бир нечта олимлар томонидан менежмент асосларига ўзларининг тушунча ва ғояларини эъттироф этиб келганлар. Буларга, М.Шарифхўжаев., Ё.Абдуллаев., Р.Д.Дўстмуратов., К.Б.Уразов., С.Н.Ташназаров ва бошқалар.¹¹⁶ Ушбу иқтисодчи олимлар илмий изланишларида бошқарув таҳлили, харажатлар ҳисоби, ишлаб чиқариш ҳисоби ва бошқарув ҳисобини такомиллаштиришнинг умумий жиҳатлари ўз ифодасини топган.

3.