Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти “Бухгалтерия ҳисоби” кафедраси

Аҳлоқий дилеммалар.

Ахлоқий дилемма (юнон тилидан. di (s) – икки марта ва lemma – тахмин)-танлов ҳолати, унда ҳар қандай кишини танлаш муайян ахлоқий қоидаларни бузиш билан боғлиқ бўлган имкониятлар ўртасида ахлоқий танлов зарурати туғилади.
Бошқача қилиб айтганда – ахлоқий дилемма-бу ўзини бош қаҳрамон сифатида кўрсатадиган эксперимент иштирокчиси ҳаракатнинг мумкин бўлган вариантларидан бирини танлаши керак бўлган фаразий зиддиятли вазият.
Бундай дилеммани ҳал қилиш қийин ахлоқий танлов билан боғлиқ, масалан: қонунни бузиш ва одамнинг ҳаётини сақлаб қолиш ёки қонунга биноан ҳаракат қилиш ва одамнинг ўлимига йўл қўйиш.
Ахлоқий муаммоларни ҳал қилиш ҳақиқий ҳаётда ахлоқий муаммоларга дуч келадиган одамларнинг фикрлаш тарзи ҳақида муҳим маълумотларни беради.
Аксарият ҳолларда ахлоқий аҳамиятга эга бўлган қарорлар шу тарзда қабул қилинади - тезда, иккиланмасдан ва биз одатда қарор қабул қилиш ҳақиқатидан хабардор эмасмиз. Мураккаб вазият, ғайритабиий, мотивлар рақобати билан бошқа масалалар билан боғлиқ холларда ўзини бошқараолиш ёки йўналтириш.

9. 
   Аҳлоқий низоларни ҳал қилиш.
   

Нязо — бу раҳбар, ишчи ва бошқа ходимлар орасида иуайян масалаларни ҳал қилишда томонларнинг бир-бири билан бир ечимга кела олмаганлигини билдиради.

Жамоа аъзолари орасидаги низолар, асосан ишлаб чиқаришнинг қониқарсиз ташкил қилинганлиги, жамоа аъзоларининг руҳий ҳолатлари ҳисобга олинмаганлиги, зарур ran шароитининг яратилмаганлиги ва бошқа сабаблар натижасида вужудга келади. Меҳнат жамоалари орасида низо чиқарувчи айрим шахслар бўлиши эҳгимолдан узоқ эмас. Бундай шахслар иш пайтида фойдали меҳнат билан шуғулланиш ўрнига, ўзларининг ўринсиз эътирозларини гапириб ҳам ўаларини, ҳам бошҳаларни ишдан чалғитиб, ишлашга халақит беради. Бундай носоғлом вазият жамоа аъзоларининг кайфиятига салбий таъсир қилади, уларни асабийлаиггиради, натижада социалруҳий вазият ёмонлашди. Бу эса ўз-ўзидан шига салбий таъсир кўрсатади.²²⁹
Ҳар қандай оқилона раҳбар низоларни ҳал қилишнинг қандай усуллари борлигини аниқ тушуниши керак. Ҳақиқат шундаки, биз хоҳлаймизми ёки йўқми, инсон фаолиятининг ҳар қандай соҳасида баъзида турли томонларнинг манфаатлари тўқнашуви юзага келади, бу эса зиддиятли вазиятларни келтириб чиқаради. Ва сиз уларга рухсат беришингиз керак.
Бундан ташқари, тажрибали раҳбар нафақат вазиятни нормаллаштиришга, балки ундан компания учун ҳам маълум фойда олишга қодир. Агар бу дастлаб мумкин бўлмаса, унда низоларни олдини олиш усуллари мавжуд бўлиб, уларни амалда қўллаш керак.
Низо-можаро (лотинча conflictus – тўқнашув) – қарама-қарши, бир-бирига мос келмайдиган манфаатлар ва фикрлар тўқнашадиган, ўткир салбий ҳис-туйғулар ва тажрибаларнинг пайдо бўлиши билан кечадиган вазият.
Турли одамлар ўртасидаги низолар кўпинча ҳар қандай ташкилий ўзгаришлар, мунозарали масалалар, иш ва шахслараро муносабатлар натижасида юзага келади. Ва ҳар бир инсон буларнинг барчасини субъектив равишда қабул қилади, бу дақиқаларни психологик даражада жиддий равишда бошдан кечиради.
Қоида тариқасида, турли вазиятларда можаронинг сабаби манфаатлар тўқнашувидир. Масалан, ҳисобланмаган мукофот туфайли раҳбар ва ходим ўртасида, ота-оналар нуқтаи назаридаги фарқ туфайли мактабдаги ҳамкасблар ўртасида, бюджет масалаларида маъмурий бўлим билан ва ҳоказолар ўртасида жанжал келиб чиқиши мумкин. Юқорида айтилганларнинг барчаси қарама-қаршиликларнинг энг кенг тарқалган шахслараро туридир.
Шунингдек, одамлар гуруҳлари (бўлим раҳбарлари ва ходимлари, сусткашлар ва ишчилар, консерваторлар ва инноваторлар ва бошқалар) ўртасида зиддиятлар мавжуд – бу тур гуруҳлараро деб номланади ва энг кучли ва ҳалокатли ҳисобланади.
Шунингдек, маълум бир шахсда ички низолар мавжуд – масалан, чипталар аллақачон сотиб олинган ва оилавий саёҳат учун нарсалар тўпланган вазиятда, аммо шошилинч муаммоларни ҳал қилиш учун тўсатдан ишда бўлиш керак.
Ҳар бир можарода объектлар (сабаблар), субъектлар (ҳаракат қилувчи томонлар), асосий ва билвосита иштирокчилар мавжуд бўлиб, ролларнинг ўзгариши мумкин.
Ҳар қандай қарама-қаршилик ҳалокатли ёки конструктив бўлиши мумкин. Биринчи вариантда яхши натижани кутиш бефойда, иккинчи ҳолатда вазиятни этарли даражада баҳолаш, очиқ мулоқотга интилиш ва ишончли муҳит ва ҳамкорликни яратиш муҳимдир.
Ҳар бир инсон ўзи учун танланган стратегия ва тактикаларни зиддиятли вазиятларда қўллайди. Нима бўлаётганини муваффақиятли бошқариш учун можаронинг бошқа иштирокчиларининг хулқ-атвори ва муносабатини аниқлаш, шунингдек ўз тактикаларига тузатишлар киритиш керак.
Низоларни ҳал қилишнинг 7 стандарт усули:
Низоли вазиятлардан қочишнинг турли хил усуллари мавжуд. Ва уларнинг ҳар биридан фойдаланиш маълум шароитларда самарали бўлади. Келинг, низоларни ҳал қилишнинг асосий усулларини тавсифлайлик.
Рақобат усули
Пастки чизиқ рақибга ўзи учун ғалаба қозонган қарорни юклашдир. Рақобат усулини қуйидаги ҳолларда қўллаш тавсия этилади: танланган эчим аниқ конструктивдир; натижа унинг алоҳида аъзолари ёки микро гуруҳи учун эмас, балки бутун гуруҳ ёки фирма учун фойдали бўлади; қарама-қаршилик натижаси танланган стратегияни қабул қилган киши учун муҳим бўлиши керак; вақт йўқлиги сабабли бошқа томон билан келиша олмаслик.
Рақобатга мурожаат қилиш экстремал ёки принтсипиал вазиятлар юзага келганда, вақт этишмаслиги билан, шунингдек можаронинг натижаси хавфли оқибатларга олиб келиши мумкин бўлган ҳолларда оқланади.
Қочиш усули
Қочиш усули минимал йўқотишларга дуч келганда, юзага келган муаммоларни ҳал қилишдан қочиш орқали зиддиятли вазиятдан чиқишга ҳаракат қилишни ўз ичига олади. Қарама-қаршилик пайтида фаол хулқ-атвор стратегиясидан асосий фарқ шундаки, рақиб ўз манфаатларини бошқа йўллар билан тан олишга қаратилган бир неча муваффақиятсиз уринишлардан сўнг уни танлайди. Аслида, бу ҳолда зиддиятли вазият ҳал қилинмайди, балки шунчаки йўқолади.
Ушбу усул узоқ давом этган можаро ҳолатида қўлланилади. Шунингдек, ушбу усул келишмовчиликларни бартараф этиш учун вақт ва куч этишмаслиги билан танланиши мумкин; агар сиз вақт сотиб олишни истасангиз; агар сизнинг тактикангизни танлашда қийинчиликлар мавжуд бўлса; муаммонинг эчимини топишга интилишнинг тўлиқ этишмаслиги билан; шунингдек, рақиб томонидан яратилган тузоқ ва тузоқларни четлаб ўтишга ҳаракат қилганда.
Ушбу усул билан рақибни ҳар қандай ҳолатда ҳам ўз позициясига рози бўлишга ишонтиришга уринишлар устунлик қилади. Мажбурий томон бошқа одамларнинг фикрлари билан қизиқмайди, хатти-ҳаракатлар, қоида тариқасида, тажовузкор бўлиб қолади ва одам ҳокимиятга мурожаат қилиб, рақибга таъсир ўтказишга ҳаракат қилади. Ушбу усул, агар хўжайин ходимлар устидан ҳокимиятга эга бўлса, ўз ходимларининг ҳаддан ташқари ташаббускорлигини энгиб ўтолмаса, керакли натижаларни бериши мумкин.
Мажбурлаш усулини қўллаган ҳолда, якуний қарор битта нуқтаи назарга йўналтирилганлиги сабабли нотўғри бўлиши мумкинлигига тайёр бўлишингиз керак. Ушбу усул, шунингдек, ходимларнинг норозилиги ва ғазабига олиб келиши мумкин – айниқса, кўпроқ тажрибага эга бўлган ёш ходимлар ва мутахассислар учун.
Можарони ҳал қилиш усули сифатида музокаралар
Музокаралар низоларни ҳал қилишнинг энг самарали усулларидан бири бўлиб, унда томонлар бир-бири билан ўзаро алоқада бўлиб, ўз талабларини аниқ белгилайдилар, аммо муросага келиш қарорларига рози бўладилар. Музокаралар усули қуйидаги хусусиятлар туфайли бошқалардан фарқ қилади:

• 
  усул шуни англатадики, томонлар тенг ҳуқуқли ва бир-бири билан очиқ мулоқот қилишга тайёр;
  
• 
  музокараларда можарони ҳал қилиш учун куч ишлатиш ёки судга мурожаат қилиш тақиқланади;
  
• 
  томонлар жараённи, ўзаро келишув асосида шартларни ўзгартириш имкониятини назорат қилади ва вақт чегараларини ҳам белгилаши мумкин;
  
• 
  музокаралар жараёни томонлар томонидан белгиланган қоидаларга мувофиқ амалга оширилади;
  
• 
  томонларнинг музокаралари натижасида қабул қилинган қарор норасмийдир.
  

Ўзаро таъсирнинг мақсадига эътибор қаратиб, турли хил музокаралар стратегияларидан фойдаланиш мумкин. Биринчи стратегия позицион савдолашишдир-хатти-ҳаракатлар томонларнинг қарама-қаршилигига асосланади, шу билан бирга ўзлари учун энг фойдали натижага эришиш учун рақибнинг манфаатлари ҳисобга олинмайди. Иккинчи стратегияга кўра, музокаралар жараёни ўзаро манфаатларга асосланади, яъни хатти-ҳаракатлар шерикдир, ҳар бир томоннинг фикрлари ва мақсадлари ҳисобга олинади.
Музокаралар жараёни қуйидаги босқичларга бўлинади: рақибларнинг позицияларини эълон қилиш, манфаатлар ва мақсадларни аниқлаш, муаммо ва баҳсли масалаларни очиқ муҳокама қилиш, юзага келган можаро бўйича келишувга эришиш.
Хулоса қилиб шуни таъкидлаймизки, кўпинча музокараларнинг мақсади можаронинг ҳар бир томонининг даъволарини тўлиқ ёки қисман қондиришдир. Аммо шундай бўладики, музокаралар можарони бартараф этишнинг салбий усули сифатида қўлланилади.
Муросага келиш усули
Можарони ён бериш йўли билан ҳал қилиш, барчага мос келадиган натижага эришишга қаратилган рақибларнинг қарши қадамларини назарда тутади. Яъни, томонлар можаронинг барча натижалари учун энг фойдали натижага эришиш йўлидаги баъзи манфаатлар ва амбициялардан ўзаро воз кечишлари керак.
Ечимни ишлаб чиқишда иштирокчилар турли хил стратегия ва усуллардан фойдаланадилар, ҳар хил имтиёзларга ўтадилар. Савдо бўлиши мумкин:

• 
  ихтиёрий – ҳар бир томоннинг ён бериш тўғрисидаги қарори бир-бирига босим ўтказмасдан қабул қилинади;
  
• 
  мажбурий-бундай муросага келганда, рақиблар маълум омиллар туфайли ўзаро ён беришлари керак.
  

Ён бериш қобилияти реализм ва юқори мулоқот маданияти ҳақида гапиради. Аммо бошқа синаб кўрилган усуллар манфаатларни максимал даражада қондира олмаса, муросага келиш усулидан фойдаланишга арзийди.
Воситачилик усули
Музокаралар воситачилиги ҳам манфаатлар тўқнашувини ҳал қилишнинг бир усули ҳисобланади. Қарама-қаршиликларни бартараф этиш учинчи томон музокараларида иштирок этиш орқали амалга оширилади. Қуйидаги ҳолатларда воситачининг ёрдамига мурожаат қилиш оқилона бўлади:

• 
  Рақиблар таслим бўлишга ва муросали эчим излашни бошлашга тайёр, аммо умумий манфаатларга эриша олмадилар, умумий фикрга келиша олмадилар;
  
• 
  Низо иштирокчиларининг бир-бири билан тўғридан-тўғри алоқа қилиш имконияти йўқ;
  
• 
  Томонлар томонидан келишилган қарорнинг бажарилишини назорат қилиш керак;
  
• 
  Томонларнинг ҳар бирининг имиджини сақлаб қолиш учун ваколатли воситачининг ёрдами зарур.
  

Баҳсли масалаларни ҳал қилиш учун махфийлик зарур. Шунга кўра, воситачининг вазифалари қуйидагилардан иборат: рақиблар ўртасидаги алоқа жараёнини ташкил этиш; можарони ҳал қилиш вариантларини таклиф қилиш; якуний ҳужжатларни ишлаб чиқишда ёрдам бериш; томонлар томонидан қабул қилинган қарорни назорат қилиш.
Можароли вазиятни ҳал қилишга жиддий ёндашадиган тўғри воситачини танлаш муҳимдир. Мустақил эксперт қуйидаги талабларга жавоб бериши керак: масалада ваколатли бўлиш, воситачилик қилиш қобилиятига эга бўлиш; холис бўлиш, яъни низонинг ҳар икки томонига нисбатан бетараф бўлиш; ваколатли бўлиш – қарор ва ўзаро келишувни излашда низо иштирокчиларига таъсир ўтказиш учун жамиятда бир оз вазнга эга бўлиш.
Ҳамкорлик усули
Ҳамкорлик низоларни ҳал қилишнинг конструктив усулларидан биридир. Ушбу усул барча иштирокчиларни ҳар бир томоннинг манфаатларига имкон қадар мос келадиган эчимни топиш учун баҳсли вазиятга ботиришни талаб қилади. Ҳамкорлик қуйидаги ўзига хос хусусиятларга эга:

• 
  Қарама-қарши томонлар душман эмас, балки иттифоқчилар бўлиб, биргаликда барчага мос келадиган эчимни топишга ҳаракат қилишади;
  
• 
  Муаммони ҳал қилиш жараёнида иккала томон ҳам максимал даражада иштирок этадилар;
  
• 
  тарафлар можарони ҳал қилишнинг барча усуллари учун ғолибларни топишга ўзаро қизиқишади;
  
• 
  Можароли вазиятни ҳал қилишнинг усулидан фойдаланиш, томонларнинг ҳар бирига фойда келтиради;
  
• 
  Ҳамкорлик қилиш учун кўпроқ вақт талаб этилади;
  
• 
  Усул иккала томоннинг низосининг яширин ва ички сабабларини очиб беради, бу эса можарони ҳал қилишнинг самарали усулини топишга имкон беради.
  

Аммо можароли вазиятларни ҳал қилиш усулларидан бири сифатида ҳамкорликка оқилона мурожаат қилиш керак. Аввало, муаммонинг топилган эчими ҳар бир томон учун муҳим бўлиши керак. Шунингдек, рақиб билан кейинги ўзаро муносабатлар учун мустаҳкам алоқалар ва истиқболлар бўлиши керак. Бундан ташқари, муаммоли дақиқаларни ўрганиш ва уларни ҳал қилишнинг фойдали усулларини излаш учун этарли вақт бўлиши керак.
Кейинги шарт – рақибларнинг содир бўлаётган нарсаларга муносабатини билдиришга ва бир-бирларини диққат билан тинглашга тайёрлиги. Шунингдек, можаро иштирокчилари тенг ҳуқуқларга эга бўлишлари ва баҳсли вазиятда эчим топиш учун бир-бирларининг фарқларини эътиборсиз қолдиришлари жуда муҳимдир.
Ҳамкорлик низоларни ҳал қилишнинг дўстона усулларидан бири, балки энг қийинларидан бири деб ҳисобланиши керак, чунки сиз нафақат ўзингизнинг манфаатларингизга, балки мухолифат томонининг эҳтиёжларига ҳам асосланишингиз керак. Ўзаро таъсирнинг ушбу усули билан қарама-қарши томонлар иккала фикрни тинглашлари ва ўзаро фойдали эчим топишлари керак.²³⁰