Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти “Бухгалтерия ҳисоби” кафедраси

3.13. Бозор ҳақида тушунча.

Бозор — бу сотувчилар ва харидорлар ўртасидаги маҳсулот сотиш ва сотиб олиш бўйича эркин муносабатлар тизимидир.

Бозор — бу биринчидан, сотувчилар ва харидорларни учрашадиган жойи; улар ўртасида келишилган нарх бўйича товар алмашуви содир бўлади. Бозорда сотишни амалга ошириш учун маълум ҳаражатлар қилинади ва бу ҳаражатлар бозор тўғрисида ахборот олиш, шартномалар тузиш, учрашувлар ўтказиш, сотиб олинадиган товар ёки хизматнинг миқдорий ва сифат характеристикаларини аниқлаш ва боша турдаги ҳаражатлар билан боғлик.
Бундай ҳаражатлар трансакцион ҳаражатлар бўлгани учун ҳам, бозорни трансакциялар мажмуаси деб ҳам қараш мумкин. Бозорнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, у даромадларни самарали фаолият кўрсатаётган субъектлар ҳисобига қайта тақсимлайди, яъни замонавий технологиядан, чекланган ресурслардан самарали фойдаланаётган хўжалик субъектлари ҳисобига.
Бозорлар ўзининг худудий масштабига кўра локал, миллий ва халқаро бозорларга бўлинади. Олди-сотди объекти бўлиб, истеъмол товарлари, ресурслар, (меҳнат, капитал, ер, тадбиркорлик қобилияти, ахборот) ва хизматлар ҳисобланади. Товарлар бозори билан бир қаторда пул бозори (қимматбаҳо коғозлар бозори) ҳам мавжуд. Бозордаги нархлар олди-сотди жараёнида ёки ундан олдин шаклланиши мумкин. Бозорнинг самарали фаолият кўрсатиши трансакцион ҳаражатлар билан боғлик. Трансакцион ҳаражатлар — бу товар алмашиш соҳасидаги харажатлардир. Бу тушунча биринчи бўлиб Р.Коуз томонидан киритилган (1937 й). Трансакцион ҳаражатлар ўз ичига қуйидаги ҳаражатларни олади: ахборот олиш, ўзаро келишув ва учрашувлар билан боғлик ҳаражатлар, товарлар хусусиятларини аниқлаш билан боғлик ҳаражатлар, мулк ҳуқуқини ҳимоя қилиш ва бошқалар.

3.14.Талаблар жадвали.

Талаблар жадвали- сифатида график тасвирланган талаблар жадвали талаб эгри чизиғи, маълум миқдорини англатадияхши талабнинг бошқа барча детерминантлари доимий бўлиб туришини назарда тутган ҳолда, харидорлар ҳар хил нархларда сотиб олишга тайёр ва имкониятдир, масалан, даромад, дид ва имтиёзлар ҳамда нархлар ўрнини босувчи ва қўшимча маҳсулотлар. Га кўра талаб қонуни, талаб эгри чизиғи ҳар доим пастга қараб мойил бўлади, яъни нарх пасайиши билан истеъмолчилар кўпроқ товарни сотиб олишади.

Математик жиҳатдан, талаб эгри чизиғи талаб функтсияси билан ифодаланади ва талаб қилинадиган миқдорни нархининг функтсияси сифатида ва талаб қилинадиган миқдорни яхшироқ тушунтириш учун исталган бошқа ўзгарувчини беради. Иккита энг кенг тарқалган хусусиятлар чизиқли талаб, масалан, эгилган чизиқ.
Худди таъминот эгри чизиғи параллел бўлганидек маржинал харажат эгри чизиқ, талаб эгри чизиғи параллел маргинал ёрдам дастури доллар билан ўлчанган. Истеъмолчилар маълум миқдордаги товарни маълум бир нархда, агар қўшимча истеъмолнинг чекланган фойдаси тенг бўлса, сотиб олишга тайёр бўлади. Танлов нархи нарх, яъни муқобил истеъмол танловининг маргинал фойдаси билан белгиланади. Талаб жадвали қуйидагича аниқланади тайёрлик ва қобилият маълум бир вақтда маълум бир маҳсулотни сотиб олиш учун истеъмолчининг.
Талаб эгри чизиғи одатда пастга қараб, баъзи бир товарлар учун эса юқорига қараб бурилади. Икки турдаги товарларга умумий фойдаланиладиган таърифлар ва номлар берилган: Веблен товарлари, мода туфайли ёки сигнал бериш юқори нархларда янада жозибали ва Гиффен товарлари, бу борлиқ асосида паст товар истеъмолчи даромадининг катта қисмини ўзлаштирадиган (масалан, штапеллар масалан, Ирландиядаги картошканинг классик намунаси), нарх кўтарилганда талаб миқдори ошиши мумкин. Гиффен товарларига талаб қонуни бузилишининг сабаби шундаки, товар нархининг кўтарилиши кучли даромад таъсири, истеъмолчининг сотиб олиш қобилиятини кескин пасайтириб, у ҳашаматли товарлардан Гиффен товарига ўтиши учун, масалан, картошка нархи кўтарилганда, ирландиялик деҳқон энди гўштни сотиб ололмайди ва йўқолган калорияларни қоплаш учун кўпроқ картошка истеъмол қилади.
Таклиф эгри чизиғида бўлгани каби, талаб эгри чизиғи тушунчаси харидорни мукаммал рақобатчи бўлишини талаб қилади, яъни харидор бозор нархига таъсир қилмаслиги керак. Бу ҳақиқат, чунки талаб эгри чизиғидаги ҳар бир нуқта саволга жавоб беради: «Агар харидорлар бўлса дуч келган бу потентсиал нарх, улар маҳсулотнинг қанча қисмини сотиб олишади? "Аммо, агар харидор бозор кучига эга бўлса (яъни, у сотиб олган миқдор нархга таъсир қилса), у ҳар қандай нарх билан" дуч келмайди "ва биз фойдаланишимиз керак монопсониянинг янада мураккаб модели.
Таклиф эгри чизиқларида бўлгани каби, иқтисодчилар ҳам шахс учун талаб эгри чизиғи ва бозор учун талаб эгри чизиғини ажратиб турадилар. Бозор талаби эгри чизиғи ҳар бир нарх бўйича индивидуал талаб эгри чизиқларидан миқдорларни қўшиб олинади.
Талабнинг умумий детерминантлари:
1. Даромад
2. Татлар ва афзалликлар
3. Тегишли товар ва хизматларнинг нархи
4. Истеъмолчиларнинг келажакдаги нархлар ва даромадлар ҳақидаги тахминлари
5. Потентсиал истеъмолчилар сони
6. Реклама
Мисол учун: