Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти «ижтимоий фанлар» кафедраси

VI. БОБ. Корхоналарни давлат тассаруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш
Режа:
6.1. Хусусийлаштиришнинг қонунчилик ва меъёрий таъминоти.
6.2. Ўзбекистонда хусусийлаштириш жараёнларининг хусусиятлари.
6.1. Хусусийлаштиришнинг қонунчилик ва меъёрий таъминоти.

Хусусийлаштириш бу давлат мулки объектларининг ёки давлат акциядорлик жамиятлари акцияларининг жисмоний ва нодавлат юридик шахслар томонидан давлатдан сотиб олинишидир.

Хусусийлаштириш кўпгина мамлакатларда, жумладан, бошқарувнинг ривожланган бозор тизимига эга бўлган мамлакатларда амалга оширилади ва уни амалга оширишнинг вазифалари, шакллари ва кўламлари билан фарқланади. Маълумки, буюк Британияда Margaret Тетчер бошчилигидаги ҳукумат даврида бир қатор йирик давлат корхоналари хусусийлаштирилди. Франция, Япония ва бошқа айрим мамлакатлар ҳукуматлари ҳам ўз фаолиятига бевосита давлат аралашувисиз ва давлат субсидияларини олмасдан муваффақиятли ривожланиши мумкин бўлган айрим давлат корхоналарини хусусийлаштириш тўғрисида бир неча бор қарорлар қабул қилдилар. Давлат активларини сотишдан тушган маблағлар давлат бюджетини тўлдириш учун ишлатилди.
Ўзбекистонда бозор иқтисодиётига ўтиш хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг умумий шароитида ҳам, мулкий муносабатларда ҳам сезиларли ўзгаришларга сабаб бўлди.
Хусусий мулк фуқароларнинг ўзига хос мулки сифатида Ўзбекистонда илк бор 1990 йилда қонунлаштирилган. Шахсий истеъмол назарда тутилган шахсий мулкдан фарқли ўлароқ, хусусий мулк фойда (даромад) олиш мақсадларига хизмат қилган. Жорий етилган пайтдан бошлаб унинг мавжудлиги ёлланма меҳнатдан чекланган ҳолда якка тартибдаги меҳнат фаолиятининг ҳуқуқий шакли сифатида қабул қилинган.
Ўзбекистон давлат мустақиллиги эълон қилиниб, бозор иқтисодиётига ўтишнинг ўзига хос модели ишлаб чиқилгач, хусусий мулкни реал мустаҳкамлаш ва янада ривожлантириш устувор аҳамият касб этди. Биринчидан, "мулк тўғрисида"ги қонун, сўнгра Ўзбекистон Республикаси Конституцияси хусусий мулкни бозор иқтисодиёти фаолиятининг зарур шартларидан бири сифатида тасдиқлади. Ўзбекистонда хусусий тадбиркорликни ривожлантиришнинг энг муҳим рағбатлари Конституцияга асосланган тамойилларга айланди: мулкчиликнинг турли шаклларидаги эркинлик ва тенглик, хўжалик фаолияти эркинлигидир.
Ўзбекистонда мулк дахлсиздир ва қонун билан муҳофаза қилинади. Мустақиллик йилларида хусусий мулкни тартибга солишнинг ҳуқуқий асослари сезиларли даражада яхшиланди. Шундай қилиб, фуқаролик кодексининг қабул қилиниши бозор иқтисодиётида фуқаролик ҳуқуқий муносабатларда туб ўзгаришларни киритди. Унинг қоидаларига кўра, фуқаролар ва барча нодавлат юридик шахсларнинг мол-мулки хусусий мулк объектига айланди, мулкий ҳуқуқларнинг пайдо бўлиши учун асослар рўйхати сезиларли даражада кенгайтирилди, хусусий мулк ҳуқуқини амалга ошириш шартлари ва уни ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий усуллари қонуний белгиланди.
Бироқ, хусусий мулкни ривожлантириш имкониятларини таъминлаш фақат қонунчилик тартибида ислоҳотларнинг дастлабки босқичида хусусий тадбиркорликни шакллантириш муаммосини ҳал қилмади, уларнинг амалий ижроси зарур эди, чунки кўп ўн йиллар давомида давлат сектори давлат бюрократик тизимининг ихтиёрида бўлган давлат мулки деб аталди. Шунинг учун ислоҳотларнинг дастлабки босқичида давлат тасарруфидаги обектларни хусусийлаштириш ҳамда кичик ва ўрта бизнесни ривожлантиришни рағбатлантириш орқали ишлаб чиқариш воситаларига хусусий мулкчиликни кенгайтириш учун шарт-шароит яратиш муҳим вазифалардан эди.
Республикада янги иқтисодий тузилмаларнинг шаклланиши бир вақтнинг ўзида икки йўл билан бошланди.
Биринчидан, илгари мавжуд корхоналарни қайта ташкил этиш орқали-уларни хусусийлаштириш, янги ташкилий-ҳуқуқий шаклларга айлантириш, корхоналарнинг таркибий қисмларини мустақил хўжалик бирликларига ажратиш.
Иккинчидан, ташаббускорлик асосида янги корхоналар ташкил этиш ҳамда якка тартибдаги тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришни рағбатлантириш орқали.
Бу жараён ўтиш даври иқтисодий сиёсатининг асосий тамойилларига асосланган бўлиб, ундан қуйидаги концептуал қоидаларни ажратиб кўрсатиш мумкин.
1. Кўп қатламли иқтисодиёт фуқароларнинг алоҳида гуруҳлари (партиялар, ҳаракатлар ва бошқалар)нинг мафкураси ва сиёсий амбицияларини амалга ошириш манфаатлари учун эмас, балки республикамиз аҳолисининг аксарияти томонидан тасдиқланган ижтимоий-иқтисодий ўзгаришлар мақсадларига эришиш манфаатлари йўлида;
2. Кўп қатламли иқтисодиётни шакллантириш жараёнини бошлаб берувчи давлат унинг йўналишларини белгилаб беради ва уларнинг ҳар бирининг вазифаларини ҳал этишда бевосита иштирок этади. Давлатнинг фаол иштироки бу жараённинг ҳуқуқий усуллар билан амалга оширилишини таъминлайди;
3. Мулкчилик ва бошқарувнинг барча шакллари тенг иқтисодий шароитда бўлиши керак, уларнинг ҳар бири ўз ўринбосарига эга бўлиши мумкин ва бозор уларнинг рақобатида асосий ҳакам ҳисобланади;
4. Кўп маданиятли иқтисодиётни шакллантириш жараёнини давлат томонидан тартибга солиш тизимини Ўзбекистонда энг самарали бўлган мулкчилик ва бошқарув шаклларининг ҳар бир давлат фаолиятида имтиёзли ривожланишга йўналтириш: -улар халқнинг менталитетига, тарихий анъаналарига, табиий-иқлим шароитларига, иқтисодий ривожланишнинг ҳозирги ҳолатига ва бошқа омилларга мос келади;
5. Кўп қатламли иқтисодиётни шакллантириш жараёнини босқичма-босқич ривожлантириш, илгари йўлга қўйилган саноат-иқтисодий муносабатларнинг бир текис, тадрижий ўзгаришини таъминлаш.
Ўзбекистон хусусийлаштириш натижасида камида иккита асосий вазифа ҳал қилиниши керак, деган тахминдан келиб чиқади.
Биринчидан, мулкни ҳақиқий мулкдорларга бериш, уларга тадбиркорлик фаолияти учун кенг имкониятлар яратиб бериш амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг асосий мазмунидир.
Хусусийлаштириш жараёнида ҳал қилинадиган иккинчи муҳим вазифа-кўп қатламли иқтисодиётни ва рағбатлантирувчи рақобат муҳитини яратишдир. Хусусийлаштириш алоҳида корхоналар ва бутун фаолият соҳаларининг мавжуд монополияларини бартараф этиш, эркин иқтисодиёт ва рақобатни шакллантириш имкониятларини яратиш имконини беради. Ишлаб чиқариш самарадорлиги, сотиш бозорлари учун иқтисодий рақобат мавжуд.
Хусусийлаштириш муаммоларини ҳал этиш хусусий тадбиркорлик ташаббуси ва рақобат каби иқтисодий ўсишнинг муҳим омилларини фаоллаштириш орқали алоҳида корхоналарнинг ҳам, умуман мамлакат иқтисодиётининг ҳам самарали ишлашини таъминлаши лозим.
Хусусий мулкнинг узвий ҳуқуқини ҳимоя қилиш, фуқаролар ва хусусий корхоналар хўжалик фаолиятининг мустақиллиги ва мустақиллигини, хусусий мулкнинг ҳимояси ва дахлсизлигини кафолатлаш механизми яратилди. 1991 йилда қабул қилинган республиканинг дастлабки қонунларидан бири "мулк тўғрисида", "давлат тасарруфидан ва хусусийлаштириш тўғрисида"ги қонунлар эди. 1996 йилда фуқаролик кодексининг қабул қилиниши бозор иқтисодиётида фуқаролик ҳуқуқий муносабатларда туб ўзгаришларни киритди. Фуқаролик кодексига кўра, фуқаролар ва барча нодавлат юридик шахсларнинг мол-мулки хусусий мулк объектига айланди. Мулкий ҳуқуқларнинг пайдо бўлиши учун асослар доираси анча кенгайди, хусусий мулк ҳуқуқларини амалга ошириш шартлари ва уни ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий усуллари ҳуқуқий тартибда белгиланди.
1991-2022 йиллар давомида 300 га яқин норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар "Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида", "Чекланган ва қўшимча масъулиятли жамиятлар тўғрисида", "Тадбиркорлик ширкатлари тўғрисида", "Хусусий корхона тўғрисида", "Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида" ва бошқа конунлар кабул килинди.