Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти «ижтимоий фанлар» кафедраси

6.2. Ўзбекистонда давлат тасарруфидан ва хусусийлаштириш жараёнларининг хусусиятлари.
Ўзбекистон Республикаси мансуб бўлган ўтиш даври иқтисодиёти бўлган мамлакатлар бозорга ўтишнинг дастлабки шарт-шароитлари ва иқтисодиётнинг тармоқ тузилишининг ўзига хос хусусиятлари, халқнинг тарихий анъаналари ва менталитети, давлат мулкини хусусийлаштириш муаммоларини ҳал этишга таъсир этувчи бошқа омиллар билан фарқланади. Буларнинг барчаси ўтиш даврида иқтисодиёти бўлган барча мамлакатлар учун хусусийлаштиришга ягона ёндашувни қўллаш имконини бермайди. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос моделининг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда давлат мулкини хусусийлаштиришга оид ўз тамойил ва ёндашувларини ишлаб чиқди ва амалга оширди.
Улардан энг муҳимларини таъкидлаб ўтайлик:
-меҳнат жамоаси аъзоларининг манфаатларини ҳисобга олган ҳолда денационализация ва хусусийлаштириш шаклларини;
-антимонопол қонунчилик талабларига риоя қилиш;
-давлат мулкини айирбошлашнинг пуллик ва беғараз хусусияти уйғунлиги;
-барча фуқароларнинг ҳақ тўланадиган ва беғараз хусусийлаштириладиган мол-мулк улушини олишга тенг ҳуқуқлари;
-барча фуқароларнинг ижтимоий хавфсизлигини таъминлаш;
-денационализация ва хусусийлаштириш бўйича чора-тадбирларнинг амалга оширилиши устидан ошкоралик, давлат ва жамоатчилик назорати.
Ўзбекистонда денационализация ва хусусийлаштириш қуйидаги шаклларда амалга оширилади:
-давлат корхонасини тадбиркорлик ширкатига айлантириш ёки шерикчилик;
-давлат мулкини нодавлат юридик ва жисмоний шахсларга tender ва кимошди савдолари орқали сотиш.
Дастлаб, давлат тасарруфидаги корхонани ижарага олинган мулкни кейинчалик сотиб олиш мумкин бўлган ижарага берувчига айлантириш каби хусусийлаштириш шакли ҳам мавжуд эди, аммо кейинчалик у бекор қилинди.
Ўзбекистонда хусусийлаштиришнинг ўзига хослиги унинг мавжуд ишлаб чиқариш ва бошқарув тузилмаларини демонополизация қилиш муаммосини ҳал этиш билан биргаликда амалга оширилишидир. Кўпгина хусусийлаштирилган корхоналар таркибидан савдо ва хизмат кўрсатиш объектлари мустақил тадбиркорлик субъектларига, иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқ ва техник жиҳатдан мумкин бўлса, ёрдамчи ва хизмат кўрсатиш устахоналари ва сайтларига ажратилди.
Ўзбекистонда хусусийлаштиришнинг энг муҳим хусусияти шундан иборатки, денационализациядан тушган маблағларнинг салмоқли қисми хусусийлаштиришдан кейинги қўллаб-қувватлаш ва бизнесни ривожлантиришга ўтади.
Хусусийлаштиришнинг дастурий ёндашуви ва босқичма-босқич амалга оширилиши. давлат мулкини денационализация қилиш ва хусусийлаштириш мавжуд дастурлар ва давлат қарорлари асосида амалга оширилади. Давлат мулкини денационализация қилиш ва хусусийлаштириш дастурлардан ташқарида - меҳнат коллективлари аъзолари, нодавлат юридик ва жисмоний шахсларнинг аризалари асосида ҳам амалга оширилиши мумкин. Шундай қилиб, фуқаролар, Ўзбекистон нодавлат юридик шахслари ва бошқа давлатларнинг юридик шахслари, меҳнат жамоаси ва Давлат мулк қўмитаси денационализация ва хусусийлаштиришни амалга ошириш ташаббусини олиш ҳуқуқига эга.
Тайёргарлик босқичида (1990-1991) Ўзбекистон шароитига мақбул хусусийлаштиришнинг ёндашувлари, шакл ва усуллари ўрганилди, "давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида"ги қонун қабул қилинди, кейинчалик мулкий муносабатларни ўзгартиришнинг меъёрий базасини шакллантирувчи бошқа ҳужжатлар тайёрланди.
Биринчи босқич (1991-1993) - "кичик" хусусийлаштириш деб аталади. Бу босқичда давлат уй-жой фондини хусусийлаштириш, савдо тизими, хизматлар, маҳаллий, енгил, озиқ-овқат саноати, автотранспорт, қурилиш ва қурилиш материаллари ишлаб чиқариш кичик ва ўрта корхоналар хусусийлаштирилган.
Иккинчи босқич (1994-1998). Бу босқичда хусусийлаштириш жараёнига минглаб ўрта ва йирик корхоналар жалб этилиб, давлат тасарруфидаги корхоналарни очиқ акциядорлик жамиятларига айлантириш (кенг кўламли хусусийлаштириш) орқали хусусийлаштириш амалга оширилди.
Учинчи босқич (1998-йилда бошланган). У республика халқ хўжалиги учун стратегик аҳамиятга эга бўлган ва хусусийлаштирилмайдиган давлат мулки объектлари рўйхатини республика Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланиши билан характерланади. Ҳозирги кунда ушбу рўйхатга киритилмаган деярли барча объект ва корхоналарни хусусийлаштириш жараёни давом этмоқда.
Янги мулкдорлар бошқарув устидан ўз назорат функцияларини тўлиқ амалга оширмаган шароитда хусусийлаштирилган корхоналар фаолияти устидан бевосита давлат назоратининг сусайиши жамоа корхоналари раҳбарларининг ўз ихтиёридаги мулкдан шахсий манфаатлари йўлида фойдаланишлари учун қулай муҳит яратди.
Хусусийлаштиришнинг дастлабки босқичларида мавжуд бўлган фикр янглиш бўлиб чиқди, меҳнат жамоаси аъзолари акциядорлик жамиятларига айлантирилган корхоналар аксияларини қабул қилиб, самарали мулкдорга айланадилар.
Бундан ташқари, мамлакат иқтисодиёти учун муҳим бўлган айрим корхоналарда йирик акциялар блокларини хусусий мулкчиликка шошма-шошарлик билан сотиш уларнинг фаолиятини тартибга солишда давлатнинг роли сусайишига олиб келди. Республика ҳукумати томонидан давлат тасарруфидаги корхоналар негизида шакллантирилган акциядорлик жамиятларининг устав капиталидаги давлат улушини 25% га етказиш бўйича шошилинч чоралар кўрилиши талаб етилди. Бу 1997-1998 йилларда амалга оширилган. Кейинчалик айрим акционерлик жамиятлари, хусусан вино саноати корхоналарининг устав капиталидаги давлат улуши ушбу компанияларнинг устав фондларини кўпайтириш орқали 51% га оширилди.
2001-2002 йилда . Ўзбекистон Республикаси давлат мулк қўмитаси хўжалик бирлашмалари (бирлашмалари, ширкатлари ва бошқалар) билан биргаликда.), меҳнат коллективлари ва акциялар бошқа блоклари улушини камайтириш орқали, хорижий инвесторларга, шу жумладан, фонд бозорида сотиш учун ажратилган ресурсларни ошириш мақсадида акциядорлик компаниялари устав фондлари инвентаризациядан амалга оширилади. Кўрилган чора-тадбирлар натижасида меҳнат жамоаси аъзолари ўртасида жойлаштирилган акциялар улуши уларнинг умумий сонининг 10% га камайди.
1998 йилда акциялар қайта тузилгандан сўнг кўпгина корхоналар устав капиталида пай фондларининг улуши 25-30 дан 5-10 фоизгача пасайди, бу эса бугунги кунда ушбу корхоналар фаолиятига фаол таъсир кўрсатишга имкон бермайди.
Ўзбекистон ва бошқа мамлакатлар тажрибаси шуни кўрсатадики, акциядорлик жамияти шаклидаги тижорат ташкилотлари интеграциялашган корпоратив тузилмалар шаклидаги йирик корхона ва компаниялар бўлиши керак. Хусусийлаштириш даврида ўрта корхоналарни чекланган ва қўшимча масъулиятли компанияларга айлантириш тавсия этилади.
Бугунги кунга келиб нодавлат секторининг саноатдаги улуши 80% дан ортиқ, қурилиш 88,4%, алоқа-96,6%, қишлоқ хўжалиги 99,9%, савдо-сотиқ деярли 100% ни ташкил этмоқда.
Хусусий мулкни шакллантириш, унинг иқтисодиёт таркибидаги ўрни ва улушини ошириш мамлакатимизда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг энг муҳим устувор вазифасидир. Мамлакатда кўп қатламли иқтисодиётнинг шаклланиши натижасида хусусий сектор деярли барча соҳаларида устунликка эга бўлиб, бугунги кунда ялпи ички маҳсулотнинг 75% дан ортиғини ташкил этмоқда.
Ўзбекистонда хусусийлаштириш, тадбиркорликни ривожлантириш ва қўллаб-қувватлаш натижасида тегишли хўжалик тузилмаларига хос қуйидаги хўжалик турлари пайдо бўлди:
-якка тартибдаги тадбиркорлик (шу жумладан деҳқон хўжаликлари);
-хусусий корхоналар;
-хўжаликлар;
-бизнес ҳамкорлик (тўлиқ, чекланган);
-тадбиркорлик компаниялари, кооперативлар,
-унитар корхоналар шаклидаги давлат корхоналари.