Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти «ижтимоий фанлар» кафедраси

7.3. Ташқииқтисодий фаолиятда низоларни хал килиш.
Ташқи иқтисодий фаолият иштирокчиларидан бирортаси шартномаларни бажармаслиги ёки лозим даражада бажармаслиги низога асос бўлиши мумкин. Бу масала бўйича ташқи иқтисодий фаолият ва жаҳон амалиётининг ўзига хос хусусиятлари шуни кўрсатадики, бундай низоларни ҳал қилиш ҳам ўзига хос хусусиятларга эга. Бу хусусиятлар шундан иборатки, шартнома тузувчи томонлар, қоида тариқасида, шартномани бажармаслик ёки лозим даражада бажармасликдан келиб чиқадиган низоларни қайси органлар кўриб чиқиши кераклигини қонун ҳужжатларига асосан белгилайдилар.
Низоларни баъзи давлатларнинг суд тизимига кирувчи ва тадбиркорлар ўртасидаги низоларни ҳал қилишга мўлжалланган штат судлари - умумий юрисдикция судлари ва махсус хўжалик судлари кўриб чиқиши мумкин.
Давлат суд тизимидаги ҳакамлик судининг суд жараёнига ўхшашлиги шундаки, процедура тарафларнинг ўзаро баҳслашиш тамойилига асосланади ва ҳакам далилларни ўрганиш вазифасини бажаради, далилларни аниқлайди ва мажбурий қарор қабул қилади.
Юрисдикцияси қонун билан белгиланадиган давлат судидан фарқли ўлароқ, ҳакамлик судига шикоят тарафларнинг махсус келишуви асосида амалга оширилади. Бу шартнома (контракт)га алоҳида банд киритиш ёки низони муайян ҳакамлик органида кўриб чиқиш тўғрисида махсус битим тузиш йўли билан белгиланиши керак. Шартнома (контракт)га киритилган банд ҳакамлик моддаси дейилади.
Халқаро тижорат арбитражлари тўғрисидаги намунавий қонунининг
7-моддасига биноан, ҳакамлик битими; - бу томонларнинг келишувидир, улар ҳар қандай муайян ҳуқуқий муносабатларга боғлиқ ҳолда юзага келган ёки вужудга келиши мумкин бўлган барча ёки муайян масалаларни ҳакамлик судига тақдим етади. У шартнома характерига эга ёки эмас.
Aгар томонлар шартномада низони ҳал қилиш тартибини назарда тутмаган бўлса ёки ушбу ҳисоб бўйича алоҳида ҳакамлик битими тузмаган бўлса ва томонлар ўртасида низо келиб чиққан бўлса, улар низони ҳал қилиш учун ҳакамлик битими тузиши мумкин. Бундай келишув ҳакамлик ёзуви ёки муроса деб аталади.
Хакамлик ёзуви; - бу томонларнинг шартномадан алоҳида келишуви, келажакда улар ўртасида аниқ шартнома ёки шартномалар юзасидан юзага келиши мумкин бўлган низоларни кўриб чиқиш тўғрисида. Ҳакамлик баённомасини тузиш амалда қийин, чунки ўз мажбуриятларини бажармаган томон одатда ишни ҳакамлик судига топшириш тўғрисида шартнома тузишдан қочади.