Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ш. Д. Эргашходжаева, И. Б. Шарипов

“Портернинг умумий стратегик модели”да корхона барча 
имкониятларини бозордаги бир сегментга қаратади, товар ишлаб чиқариш 
ҳаражатларини камайтириш эвазига маҳсулотга паст баҳо белгилаб 
истеъмолчиларни кўпроқ жалб этади ва сотиш ҳажмини оширади. Бошқа 
ҳолатда эса, рақобатчилар йўқ бозорни янги товар ассортименти билан 
эгалллаб олади. 
“Товарлар (бозорлар имкониятлари колипи(матрицаси)”да фойдани 
кўпайтириш биринчидан -товар ҳаракатини ўзгартирмаган ҳолатда 

---

151
бозорни кенгайтириш, иккинчидан - ҳали талаб қондирилмаган бозорларга 
кириб бориш; учинчидан - корхона бозорда яхши танилгандан сўнг янги 
товар ишлаб чиқаришёки модификациясини ўзгартириш; тўртинчидан - 
янги бозорлар учун янги товарлар ишлаб чиқариш орқали эришилади. 
Қуйидаги 5.11.-расмда Портернинг 5 рақобат кучлари келтирилмоқда. 
 
 
 
5.11.-расм. ПОРТЕРнинг 5 рақобат кучлари 
“Бостон консальтинг гуруҳи колипи” орқали бозорда фойда олиш, 
корхона фаолият кўрсатадиган ҳудудлардан энг самарали стратегик 
хўжалик бўлимларини танлаш билан амалга оширилади. 
Биринчи ҳудуд - “юлдузлар” (катта талаб ва бозорда юқори улушга 
эришилган). Бу ҳудудни эъзозлаб, янада мустаҳкамлаш чоралари 
кўрилади. Бозордаги улушни сақлаш учун нархларни пасайтириш, реклама 
ҳаражатларини кўпайтириш, маҳсулот турларини кўпайтириш ва бошқалар 
амалга оширилади. 
Ўрнини
босадиганлар 
• 
Товарнинг 
ўрнини
босадиганлар томони-
дан хавф-хатари
Потенциал 
рақобатчилар 
• 
Янги 
рақобатчиларнинг 
майдонга чиқиш хавф
-
хатари
Етказиб
берувчилар 
• 
Етказиб берувчи-
ларнинг савдола-
шиш қобилияти 
Харидорлар 
• 
Харидорларнинг
савдолашиш 
қобилияти 
Ўз секторингиздаги
рақобатчилар 
• 
Ҳаракатдаги 
фирмалар ўртаси-
даги ўзаро рақобат 

---

152
Иккинчи ҳудуд - “соғин сигирлар” (паст талаб, аммо бозорда 
фирмани улуши юқори) Бу ҳудудга қаттиқ назорат ўрнатилади. 
Учинчи ҳудуд - “қийин тарбияли болалар” (талаб юқори, аммо 
бозорда улуш кам). Бу ҳудуд имкониятларини ўрганиш ва “юлдўзлар” 
ҳудуди даражасига кўтарилиши эҳтимоли борми ёки йўқми? Керак бўлса, 
ҳаракатни кўпайтириш зарур. 
Тўртинчи ҳудуд - “итлар” (паст талаб ва бозорда кам улуш). Агар 
бундай ҳудудни эгаллаб туришга, кескин сабаб бўлмаса, ундан кутулиш 
керак. 
Маркетинг режаси асосий ҳужжат бўлиб, ким, нима ва қаерда ҳамда 
қайси йўл билан аниқ вазифани бажариш шарт деган саволларга 
жавобларни ифодалайди. Тактик режалаштириш яқин муддатга 
ассортимент, савдо, нарх, реклама, молия, кадрлар ва бошқалар бўйича 
корхона сиёсатини белгилайди. 
• маҳсулот ассортиментини режалаштириш - бўлажак истеъмолчилар 
гуруҳини ва улар талабини аниқлаш, маҳсулотни техник кўрсаткичларини 
ва 
истеъмол 
қийматларини 
мувофиқлаштириш, 
унинг 
рақобатбардошлигини баҳолаш, упаковка (ўрам)ни ривожлантириш, товар 
турларини янгилаш ва бошқаларни ўз ичига олади; 
• товар ҳаракати йўналишларини ва сотишни режалаштириш - 
товарлар оқими йўлларини, қанча заҳирага эҳтиёж борлигини, транспорт 
орқали ташиш, қайта упаковка(ўрам) қилиш, товароборот ва сотишдан 
кейинги хизмат қилиш кабиларни аниқлашдан иборат; 
• реклама ва сотишни рағбатлантиришни режалаштириш - реклама 
воситаларини танлаш, сотувчиларни ва ҳаридовларни рағбатлантириш 
усулларини аниқлаш, рақибларга таъсир кўрсатиш йўлларини баҳолаш 
демакдир; 
• молиявий кўрсаткичларни режалаштириш - шу жумладан, маркетинг 
ҳаражатларини аниқлаш, баҳони белгилаш (талаб, ҳаражатлар, 

---

153
рақобатчилар, 
маркетинг 
тадбирларидан 
олинадиган 
даромадга 
асосланиб)ни ташкил этади; 
• кадрлар билан таъминлашнинг режаси - раҳбарият ва 
мутахассисларни жой-жойига қўйиш, кадрлар тайёрлаш ва малакасини 
ошириш, маслаҳатчиларни ёллаш, бошқа корхоналар тажрибасини 
ўрганишни ўз ичига олади; 
Маркетинг назорати 3 хил шаклда олиб борилади: стратегик, йиллик 
ва рентабелликни текшириб боришдан иборат. Стратегик назорат - маълум 
давр мобайнида корхона маркетинг фаолиятини ҳар томонлама тафтиш 
қилиб, унинг бозордаги ҳақиқий ҳолатига мос келиш-келмаслигини 
аниқлашдир. 
Йиллик режани назоратда сотиш ҳажми, бозордаги улуши, 
истеъмолчиларнинг товарларга бўлган муносабати ва бошқалар таҳлил 
қилинади. Корхонанинг фойда ва зарарлари баланси орқали ва фойданинг 
ҳаражатларига солиштириш йўли билан унинг рентабеллигини назорат 
қилинади.