Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат шарқшунослик университети

Ўтди умрим тун-кун ранжу алам фикри била, 
Фоқау фақр аро юз меҳнату ғам фикри била, 
Тамаъи марҳамат аҳли карам фикри била, 
Симу зарҳирси динору дирам фикри била, 
Тобакай даҳр ғами қайдиға побаст бўлай 
Соқиё бер манга бир жомки сармаст бўлай. 
 
Шоирнинг бу мисралари ногоҳ Паҳлавон Маҳмуднинг табаррук 
сўзларини эсга солади: 
Неча йил илмҳунар пайида бўлдик 
Неча йил зар-зевар пайида бўлдик 
Олам сирларидан бўлганда огоҳ 
Бари ишни ташлаб қаландар бўлдик. 
Огаҳийнинг "ўлоли" радифли мусаддасида ҳам ана шундай теран 
маъно ифодаланганлигини кўрамиз:
Жаҳд этиб эмдиҳавас бандидин озод ўлоли, 
Дайр пирига бориб толиби иршод ўлоли, 
Хизматида югуруб ҳамқадаму бод ўлоли, 
Шафқати бирла дами ҳурраму озод ўлоли, 
Эй кўнгул, тобакай андуҳ ила мўътод ўлоли, 
Кел фано соғарини сипқорали шод ўлоли. 
“Эй кўнгул”, – дейди шоир, – кел, астойдил ҳаракат қилиб, дунё ҳою 
ҳавасига банд бўлишдан қутулайлик, дайр пирига – тариқат йўлидаги 
маънавий устозга эргашиб, хизматига бош эгиб, толиби иршод – илоҳий 
ҳақиқат сирларини ўрганувчи бўлайлик, шафқатидан (яъни берган илму 
ирфонидан) баҳраманд бўлиб, ҳурраму обод бўлайлик. Токайгача "ғам 
андуҳ" га одатланиб яшаймиз. Ундан кўра фано соғарини (йўқлик, ўзликдан 
кечиш майини) сипқорайлик.Бошқача айтганда, Ҳақ жамоли мушоҳадаси 
денгизига шўнғийлик. Нақадар улуғ ҳикмат ва фалсафа бор бу мисраларда! 
Яна бир бандда жаҳон лаззатини тарк этса-да, ҳирсу тамаъ нималигини 
билмаган, кеча-кундуз фақру фано ҳилватини (Оллоҳ олдида фақрликни 
ҳис этиш, боқийлик сари бориш жойи) макон айлаб, бир нафас дунё ғам ила 
меҳнатини сезмаган соликнинг, аниқроғи, иймону эътиқодда собитқадам 
Огаҳийнинг ёрқин қиёфасини кўрамиз: 

---

13 
Эй хуш, улким қилибон тарк жаҳон лаззатини, 
Чекмади Огаҳийдек ҳирсу тамаъ зиллатини, 
Маскан айлаб туну кун фақру фано ҳилватини, 
Кўрмади бир нафас ғам ила меҳнатини, 
Эй кўнгул, тобакай андуҳ ила мўътод ўлоли, 
Кел фано соғарини сипқорали шод ўлоли. 
Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломнинг "фақрлик менинг 
фахрим" ҳадисига амал қилиб, Огаҳий "аҳли жоҳ" олдида эмас, "фақр эли 
аро олий" бўлишни орзу қилган ва шунинг учун ҳам фақру фано хилватини 
маскан айлаган. Зеро фақр, – Иброҳим Ҳаққулов таъкидлаганидек, – Ҳақ 
маърифатидан ўзга ҳеч нимани талаб қилмайди. Фақрлик мақомига юз бур-
маган ошиқ ҳақиқий ишқ сиррининг кошифи бўла олмайди
1
. Мусаддасни 
таҳлил қилар эканмиз, Огаҳийнинг туркий тилнинг бой имкониятларидан 
нечоғли ўринли фойдаланганлигини кўрамиз. Биргина "сипқорали" 
сўзининг ўзи бунинг ёрқин исботидир. Ўз даврида буюк сўз санъаткори 
Навоийнинг нигоҳига тушган бу сўз "Мухокаматул луғатайн"да қуйидагича 
изоҳ топади: "Шуаро акобиридинки, баъзиси "май" таърифида муболаға 
қилибдурлар ва бу мўътаддун бих амредурки, май ичмоқ қавондида сўз кўп 
турур, зарофат ниҳоятсиз зоҳир қилурлар.Бири сипқормоқ лафзидурки, 
муболаға бундин ўтмас. Туркча назмда бу матлаъ бордурким:
Соқиё, тут бодаким, бир лаҳза ўзумдин борай,
Шарт буким, ҳар неча тутсанг лабо-лаб сипқорай. 
Оё! Бу сипқорай мазмунига етганда, форсий шеърда не илож 
қилғайлар
2
. Демак, Огаҳий шеърида бу феълнинг ўз ўрнида ифодаланиши, 
туркий тилнинг имкониятлари ниҳоятда кенглигини исбот қила олган. 
Шоирнинг ошиқона мусаддаслари ҳам тили, бадиий савияси, мазмуни ва 
шакли жиҳатидан баркамол ижод намуналаридир: 
Огаҳий кўнгул комин қилмоқ истабон ҳосил,
Бўлма ул балоларнинг базми васлиға мойил,
Мақсадингға қилмаслар васл аро дами восил 
Қатл этарга чеккайлар балки ҳанжари қотил,
Ваҳки кўрмадим олам ичра бўйла дилбарлар 
 
Ўлтирурга ошиқни раҳмсиз ситамгарлар. 
Бу ўринда Огаҳий ёр кўзининг истиоравий" ҳанжари қотил" атамасини 
фақат сўз фасоҳати, рангин ва жозибадорлиги учун қўлламайди, балки ошиқ 
дардли ҳолати, кайфиятини ёрқинроқ ифодалаш учун йўналтиради. Умуман, 
шоир маъшуқа тасвирини бериш жараёнида, к ў з, қ о ш, к и п р и к каби 
поэтик тимсоллардан жуда кўп фойдаланган. Бизга маълумки, бу тимсоллар 
1
Ҳаққулов И. Тасаввуф ва шеърият. - Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1991. 
2
Алишер Навоий. Асарлар. Ўн беш жилдлик. 14- жилд. - Тошкент: Адабиёт ва 
санъат, 1967. –Б.109.

---

14 
нафақат Огаҳийга, балки юзлаб бошқа шоирларга ҳам илҳом манбаи бўлиб 
хизмат қилган. Адабиётшунос Ёқубжон Исҳоқов маълумот беришича, қош, 
кўз, киприк каби тимсоллар ҳақидаги матлаъалар тўпланган махсус баёз ҳам 
мавжуд бўлиб, бу баёз ҳозирда Тожикистон ФА Шарқшунослик институти-
нинг қўлёзма фондида №15 инвентарь остида сақланмоқда 
1
Навоийнинг «қоши ёсинму дейин кўзи қаросинму дейин, жонима ҳар 
бирининг жавру жафосинму дейин» байтига ҳамоҳанг яратилган Огаҳий-
нинг яна бир мусаддасида ташбеҳнинг гўзал намунаси ифодалаган: 
Дўстлар, маҳвашим ҳусну сафосини кўрунг,
Қуёш осо юзининг нури зиёсини кўрунг,
Ҳизрдек сабз хати нашъу намосини кўрунг,
Сарв янглиғ қадию, нозу адосини кўрунг,
Қоши ёсига боқинг, кўзи қаросини кўрунг,
Жонима ҳар бирининг жавру жафосини кўрунг. 
Мана бу ўринда эса шоир сўз маънолари зидлигидан моҳирона фойда-
ланиб, ошиқнинг қалб изтиробларини, дардли ўртанишларини баён қилади: 
Ситаму жавру жафо тавридаҳамто йўқ анго,
Шавкату меҳру вафо рағбати қатъо йўқ анго,
Қаҳру озори кўпу, марҳамат асло йўқ анго, 
Ўлса мандек неча минг ғамзада парво йўқ анго,
Қоши ёсига боқинг, кўзи қаросини кўрунг,
Жонима ҳар бирининг жавру жафосини кўрунг. 
Хуллас, Огаҳийнинг "руҳафзо" мусаддаслари шоир лирик куллиёти-
нинг ажралмас бебаҳо дурдонаси бўлиб, уларнинг ҳар бири ўзига хос 
таҳлил ва тафсир усулини тақозо этади.