Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат аграр университети

 
МАВЗУ: ГУЛЛИ ПАРАЗИТ УСИМЛИКЛАР. 
 
Иш режаси:
I. Гулли-ярим паразитлар: 
1. Илдиздаги (Иван-да-Мария) 
2. Поядаги (Омела, арцетобиум) 
II. Гулли-тўлиқ паразитлар: 
1. Илдиздаги (шумғия) 
2. Поядаги (зарпечак) 
Зарурий жихозлар: Гербарийдан намуналар (зарпечак, 
шумғия, арцетобиум, омела). Омелани фиксацияланган уруғи. 
Рангли жадваллар. 
Топшириқ: 1. Гулли паразитларни морфологияси билан 
танишиш. 
2. 
Гулли 
паразитларни 
микроскоп 
остида 
сурувчи 
тумшуқчаларини кўриш. 
3. Уларни расмларини чизиш. 
Умумий тавсиф: Деярли ҳамма гулли юксак ўсимлик 
мустақил равишда анорганик моддалардан органик моддаларни 
ҳосил қилишади, яъни автотроф озиқланади. Бу ўсимликлар одатда 
яхши ривожланган илдизларга эга бўлиб, улар орқали тупроқдан 
сув ва минерал моддаларни олади ҳамда яшил барглари ёрдамида 
қуёш нуридан фойдаланиб, органик моддаларни ҳосил қилади. 
Лекин бу гуруҳга кирувчи айрим ботаник оилаларга мансуб 
бўлган ўсимликлар ўзининг ҳаётий фаолияти туфайли ярим ёки 
тўлиқ паразит ҳолатда яшашга мослашган. Паразит ҳолда ҳаёт 

---

15 
кечириши уларни бошқа ўсимликларнинг илдизи ёки ер устки 
аъзоларида ёпишиб яшашга мослашишига олиб келган. Ана 
шундай ҳаётий фаолиятига кўра гулли паразит ўсимликлар илдиз 
ва поя паразитларига бўлинади. Бу ўсимликларнинг яшаш 
шароитига кўра уларнинг илдизлари қисман ёки бутунлай 
ривожланмаган. Шунинг учун улар хўжайин ўсимликдан сув, 
минерал ва органик моддаларни оладилар. 
Юқорида қайд этилган гулли паразит ўсимликлар ўзида 
органик моддаларни ҳосил этишига кўра ҳам ўзаро бир биридан 
фарқ қиладилар. Гулли паразит ўсимликларнинг айримлари яшил 
барг ва пояга эга бўлганлиги учун органик моддаларни ҳосил қила 
олади, шунинг учун уларни ярим паразитлар ҳам деб юритилади. 
Айримлари эса юксак ўсимликларга хос бўлган органик 
моддаларни ҳосил қилиш хусусиятини (шу билан бирга хлорофилл 
доначаси ва яшил рангини) йўқотган. Бундай паразитлар хўжайин 
ўсимликлардан фақат сув ва минерал моддани эмас, балки органик 
моддаларни ҳам оладилар. Шунинг учун уларни тўлиқ паразитлар 
деб аталади. Гулли паразит ўсимликлар бир неча гуруҳларга 
бўлиниб ўрганилади.
1.Гулли-ярим паразит ўсимликлар; а) илдиздаги; б) поядаги. 
2.Гулли-тулиқ паразит ўсимликлар; ; а) илдиздаги; б) поядаги. 
Илдиздаги гулли –ярим паразит ўсимликларга Иван-да –
Мария 
ўсимлигини 
олишимиз 
мумкин. 
Иван-да-Мария 
ўсимлигининг илдизида майда сургичлар бўлиб, шулар ёрдамида 
турли дарахтлар ва буталар илдизига ёпишиб олиб яшайди. Бу 
оилага кирувчи бошқа ўсимликлар (погремок, мўтник) ўтсимон 
ўсимликларда ярим паразит ҳолда ҳаёт кечиради. Улар ўтсимон 
ўсимликларни сийраклаштиради ва йиғиладиган хашакнинг 
сифатини пасайтиради. 
Дарахтларда ярим паразит ҳолда ҳаёт кечирувчиларга мисол 
қилиб омелани олишимиз мумкин. 
Омела (Visсum album L.). Омела яхши ривожланган яшил 
баргга ва тармоқланган шохларга эга бўлган кўп йиллик 
ўсимликдир. У икки паллали, икки уйли, яъни оналик гули ва 
оталик гули алохида усимликларда ривожланадиган ўсимликдир. 
Меваси-резавор мева бўлиб, ёпилганда ранги оқ тусга киради. 
Резавор мева уруғли бўлиб, елимсимон моддага эгадир. Ёпилган 
уруғлар фақат ёруғликда униб чиқади. Униб чиққан майса катта 
бўлиб, учи ясси. Пояси қалин кутикула билан қопланган, лекин 

---

16 
пўкак қавати бўлмаганлиги учун сувни осонлик билан парлатиб 
юборади, шунинг учун сувга бўлган талаби кучли. Кўпинча 
ўсимликнинг омела зарарлаган қисми йўғонлашиб кетиб, кўриниши 
шишга ўхшаб қолади. Агар шишни кўндаланг кесиб қаралса, 
ўсимликнинг пўстлоқ қисмида омелани илдизи-ризоидларини 
кўришимиз мумкин. Дарахтнинг ривожланиши туфайли бу 
ризоидлар камбий қисмига қараб чуқурлашиб боради. Бундан 
кўриниб турибдики, омелада хақиқий илдизлари бўлмайди, балки 
уларнинг ўрнини сўрғичлар босади. Омела олма, нок, терак, эман, 
игна баргли дарахтларда ва бошқа манзарали дарахтларда 
паразитлик қилади. Омелани уруғи қушлар ёрдамида тарқатилади. 
Улар ёпишқоқ бўлганлиги учун дарахтларга ёпишиб кейин, аста-
секин ўсиб ривожланади.
Тўлиқ паразитларни ўрганишда уларнинг паразитлик ҳаёт 
кечиришидаги айрим хусусиятларига эътибор беришимиз зарур. 
Булар қуйидагилардир: илдиз системаси йўқ, буларнинг ўрнини 
сўрғичлар олади, барглари йўқ, пояси сиёх ранг ёки сарғиш лекин 
яшил эмас. Тўлиқ паразитлар ичида шумғия ва зарпечак алоҳида 
ўрин тутади. 
Шумғия (Оrobanche). Шумғия-шумғиядошлар оиласига 
(Оrobanchaceae) мансуб бўлиб, илдизда паразитлик қилувчи гулли 
ўсимликларга киради. У этли, сарғиш остки қисми йўғон пояга эга 
бўлиб, барглари деярли йўқолиб қипиқсимон тусни олган. 
Шумғияни илдизи йўқ, гуллари-бошоқ. Бу бошоқларда жуда кўп, 
майда бир неча йиллар давомида тупроқда ўз унувчанлигини 
йўқотмайдиган уруғлар етилади. Шумғия бир йиллик ўсимликдир. 
Хўжайин ўсимликнинг илдизидан ажратилган моддалар 
таъсирида шумғия уруғи униб чиқиб ўсимликни илдизига ёпишиб 
ривожлана бошлайди. Илдизга ёпишган шумғиядан юмалоқ куртак 
ҳосил бўлади. Ундан эса илдиз ичига ўсиб кирган сўрғичлар юзага 
келади, сўнгра ўсимликнинг пояси ривожланади. Шумғияни
қуйидаги турларининг зарари каттадир, шулардан кунгабоқар
шумғияси (Оrobanche cunana) шохланган шумғия (Оrobanche 
ramosa), миср шумғияси (Оrobanche aeqipthica), сариқ шумғия 
(Оrobanche lutea). Шумғия ўзаро морфологик белгилари билан бир-
биридан фарқ қилмасдан, балки маълум ўсимликка мосланганлиги 
билан ҳам фарқланади.