Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат юридик институти

Билимингизни текшириб кўринг 
 
1. Меҳнат шартномаси нима? 
2. Меҳнат қилиш ҳуқуқини амалга оширишда меҳнат шартномасининг аҳамияти қандай? 
3. Меҳнат шартномаси билан фуқаролик ҳуқуқий шартномалар ўртасидаги асосий фарқлар-
ни айтиб беринг. 
4. Меҳнат шартномаси томонлари кимлар? 
5. Меҳнат шартномаси қандай шаклда тузилади? 
6. Меҳнат шартномасининг асосий шартлари нималардан иборат? 
7. Меҳнат шартномасининг қўшимча шартлари ҳақида сўзлаб беринг. 
8. Меҳнат шартномасининг муддати бўйича қандай турлари мавжуд? 
VIII боб. МЕҲНАТ ШАРТНОМАСИ ТУЗИШ ВА ИШГА ҚАБУЛ 
ҚИЛИШНИ РАСМИЙЛАШТИРИШ 
 
1-§. Ишга қабул қилишнинг умумий тартиби 
 
Ишга қабул қилишнинг умумий тартиби Ўзбекистон Республикаси 
Меҳнат Кодексида ва унинг асосида қабул қилинган қонун ҳужжатларида 
белгилаб қўйилган бўлиб, мулкчиликнинг барча шаклидаги, турли усулда 
хўжалик фаолияти юритувчи барча корхона ва ташкилотлар учун бир хил талаб-
ларни илгари суради. Бу тартиблар Меҳнат Кодексининг 77-87-моддаларида, ич-
ки меҳнат тартибининг Намунавий қоидаларида
49
ва бошқа меъёрий ҳужжатлар-
да назарда тутилган. 
Ишга қабул қилиш юзасидан қатъий тартибларнинг белгиланишидан мақсад 
– фуқароларнинг меҳнат қилиш ҳуқуқларини амалга оширилиши учун қулай 
ҳуқуқий шароит яратиш, меҳнат ҳуқуқларини амалга ошириш борасида асос-
сиз чеклашлар ва камситишларга йўл қўймасликдан иборат. 
Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодексининг 6-моддасида айтилишича: 
Барча фуқаролар меҳнат ҳуқуқларига эга бўлиш ва улардан фойдаланишда 
тенг имкониятларга эгадир. Жинси, ёши, ирқи, миллати, тили, ижтимоий келиб 
чиқиши, мулкий ҳолати ва мансаб мавқеи, динга бўлган муносабати, эътиқоди, 
жамоат бирлашмаларига мансублиги, шунингдек ходимларнинг ишчанлик қоби-
лиятларига ва улар меҳнатининг натижаларига алоқадор бўлмаган бошқа 
49
Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 1999 йил 14 июнда 746-тартиб 
рақами билан рўйхатга олинган «Мулкчилик шакли, идоравий бўйсуниши, хўжалик юритиш ша-
клидан қатъи назар барча корхона, ташкилот, муассасалар учун ички меҳнат тартибининг Наму-
навий қоидалар»нинг 2-бўлими. 

---

жиҳатларига қараб меҳнатга оид муносабатлар соҳасида ҳар қандай чеклашларга 
ёки имтиёзлар белгилашга йўл қўйилмайди ва булар камситиш деб ҳисобланади. 
Меҳнат соҳасида меҳнатнинг муайян турига хос бўлган талаблар ёки давлат-
нинг кўпроқ ижтимоий ҳимоясига муҳтож бўлган шахслар (аёллар, вояга етма-
ганлар, ногиронлар ва бошқалар) тўғрисидаги алоҳида ғамхўрлиги билан боғлиқ 
фарқлашлар камситиш деб ҳисобланмайди. Меҳнат соҳасида ўзини камситилган 
деб ҳисоблаган шахс камситишни бартараф этиш ҳамда ўзига етказилган мод-
дий ва маънавий зарарни тўлаш тўғрисидаги ариза билан судга мурожаат 
қилиши мумкин. 
Ишга қабул қилишни асоссиз рад этишга йўл қўйилмайди. Меҳнат бозо-
рида тенг рақобатлаша олмайдиган айрим тоифаларга мансуб бўлган фуқаро-
ларни (ҳомиладор ва уч ёшга етмаган боласи бўлган аёлларни) ишга қабул 
қилишлик рад этилган тақдирда унинг сабаби кўрсатилгани ҳолда ёзма жавоб 
бериш лозим. Меҳнат шартномаси унинг тарафлари барча асосий шартлар 
тўғрисида келишиб олган ва уни белгиланган тартибда расмийлаштирганла-
ридан бошлаб тузилган ҳисоб-ланади. 
Меҳнат шартномаси ёзма шаклда тузилади. Унинг шакли Ўзбекистон 
Республикаси ҳукумати томонидан тасдиқланган намунавий шартномага 
мувофиқ ишлаб чиқилади. Бундай намунавий шартнома Ўзбекистон Респуб-
ликаси Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 11 мартдаги 133-сонли қарори би-
лан тасдиқланган
50
. Шунингдек, ушбу қарор билан «Ёзма ҳолдаги меҳнат 
шартномаси (контракт) тузиш юзасидан тавсиялар» ҳам тасдиқланган 
бўлиб
51
, унда айтилишича, бу тавсияларга, ёзма меҳнат шартномаси наму-
насига амал қилиш мулкчиликнинг барча шаклдаги корхоналар учун мажбу-
рий саналади. 
Ишга қабул қилиш пайтида иш берувчи ишга кираётган шахсдан қонун 
ҳужжатларида назарда тутилган ҳужжатларни талаб қилиши лозим. 
Меҳнат Кодексининг 80-моддасида айтилишича: «Ишга қабул қилиш вақти-
да ишга кираётган шахс қуйидаги ҳужжатларни: 
паспорт ёки унинг ўрнини босадиган бошқа ҳужжатни, ўн олти ёшга тўл-
маган шахслар эса, туғилганлик ҳақидаги гувоҳнома ва турар жойидан 
маълумотномани; 
меҳнат дафтарчасини, биринчи маротаба ишга кираётган шахслар бундан 
мустасно. Ўриндошлик асосида ишга кираётган шахслар меҳнат дафтарчаси 
ўрнига асосий иш жойидан олган маълумотномани; 
ҳарбий хизматга мажбурлар ёки чақирилувчилар тегишлича ҳарбий гу-
воҳномани ёки ҳарбий ҳисобда турганлиги ҳақида гувоҳномани; 
50
М. Гасанов, Е. Соколов. Ўзбекистонда меҳнат шартномаси (контракти). Т., 1996, 303-бет. 
51
Ўша жойда, 209-бет. 

---

қонун ҳужжатларига мувофиқ махсус маълумотга ёки махсус тайёргар-
ликка эга шахсларгина бажариши мумкин бўлган ишларга кираётган олий ёки 
ўрта махсус ўқув юртини тамомлаганлиги тўғрисидаги дипломни ёхуд мазкур 
ишни бажариш ҳуқуқини берадиган гувоҳномани ёки бошқа тегишли ҳуж-
жатни тақдим этади. 
Ишга қабул қилиш вақтида ишга кираётган шахсдан қонун ҳужжатларида 
кўрсатилмаган ҳужжатларни талаб қилиш таъқиқланади». 
Меҳнат Кодексида ва бошқа қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳол-
ларда ишга қабул қилишни амалга оширишдан аввал ишга кирувчининг са-
ломатлигига кўра топширилаётган ишга мувофиқлигини аниқлаш мақсадида 
олдиндан тиббий кўрикдан ўтказилиши талаб этилиши мумкин, жумладан, 
Меҳнат Кодекснинг 214-моддасида айтилишича: «Иш берувчи меҳнат шарт-
номаси тузиш чоғида дастлабки тарзда ва кейинчалик (иш давомида) вақти-
вақти билан қуйидаги ходимларни тиббий кўрикдан ўтказишни ташкил 
қилиши шарт: 
ўн саккиз ёшга тўлмаганлар; 
олтмиш ёшга тўлган эркаклар, эллик беш ёшга тўлган аёллар; 
ногиронлар; 
меҳнат шароити ноқулай ишларда, тунги ишларда, шунингдек транспорт 
ҳаракати билан боғлиқ ишларда банд бўлганлар; 
озиқ-овқат саноатида, савдо ва бевосита аҳолига хизмат кўрсатиш билан 
боғлиқ бўлган бошқа тармоқлардаги ишларда банд бўлганлар; 
умумтаълим мактаблари, мактабгача тарбия ва бошқа муассасаларнинг 
бевосита болаларга таълим ёки тарбия бериш билан машғул бўлган педагог ва 
бошқа ходимлари. 
Меҳнат шароити ноқулай ишлар ва бажарилаётганида дастлабки тарзда 
ва вақти-вақти билан тиббий кўрикдан ўтилиши лозим бўлган бошқа ишлар-
нинг рўйхати ва уларни ўтказиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни 
сақлаш вазирлиги томонидан белгиланади». 
Ишга кирувчи шахсни тиббий кўрикдан ўтишдан бош тортиши ёки тиб-
бий кўрик натижаларига кўра унинг топширилаётган вазифага номувофиқ 
эканлиги у билан меҳнат шартномаси тузилиши рад этилиши учун қонуний асос 
бўлиб ҳисобланади. 
Ишга қабул қилиш пайтида ишга кирувчининг муайян вазифа ва лаво-
зимларда ишлаш ҳуқуқидан суд ҳукмига биноан маҳрум этилганлиги маълум 
бўлиб қолганда бу ҳол унинг мазкур вазифа (лавозим)га ишга қабул қилини-
шига тўсқинлик қилади. 
Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 1998 йил 17 декабрда 565-
рақам билан қайд этилган «Юридик шахслар томонидан касса операциялари-
ни юритиш қоидалари»га кўра қасддан ғаразли жиноятлар содир этган шахслар 

---

пул ёки бошқа моддий бойликлар билан боғлиқ вазифаларга қабул қилинишлари 
мумкин эмас. Аммо амалиётда уни текширишнинг механизмлари яхши ишлаб 
чиқилган эмас ва бу ҳол муаммоларни келтириб чиқармоқда. 
Меҳнат Кодексининг 79-моддасига кўра: «Ўзаро яқин қариндош ёки қуда-
анда бўлган шахсларнинг (ота-оналар, ака-укалар, опа-сингиллар, ўғил ва қиз-
лар, эр-хотинлар, шунингдек эр-хотинларнинг ота-оналари, ака-укалари, опа-
сингиллари ва болалари), башарти улардан бири иккинчисига бевосита бўйсуниб 
ёки унинг назорати остида хизмат қиладиган бўлса, бир давлат корхонасида бир-
га хизмат қилишлари тақиқланади. 
Бу қоидадан истиснолар Ўзбекистон Республикаси ҳукумати томонидан бел-
гиланиши мумкин». 
Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 11 
мартдаги 133-сонли қарорининг 3-иловасида «Давлат акционерлик корхоналари-
нинг Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодексининг 79-моддасида назарда ту-
тилган қариндош-уруғларнинг, агар уларнинг хизматлари улардан бирининг 
бошқасига бевосита бўйсуниши ёки назорати остида бўлиши билан боғлиқ бўлса, 
бирга хизмат қилишларини чеклаш қоидаларидан истисно этилиши мумкин 
бўлган ходимлари рўйхати» тасдиқланган бўлиб, унга кўра: 
1. Хориждаги дипломатик хизмат ходимлари. 
2. Давлат қишлоқ хўжалиги корхоналари ва ташкилотлари, шунингдек, 
қишлоқ жойлардаги қишлоқ хўжалиги бўйича илмий-тадқиқот муассасалари-
да ишловчи қишлоқ хўжалиги мутахассислари. 
3. Темир йўл транспортининг линия корхоналари ходимлари, шунингдек 
«Ўзбекистон темир йўллари» давлат ҳиссадорлик компаниясининг йўл, қурилиш-
монтаж ва кўприксозлик поездлари, механизациялашган колонналари ва 
бошқа ҳаракатланувчи тузилмаларининг ходимлари, бу корхона ва ташкилот-
ларнинг бош бухгалтерлари ва кассирларидан ташқари. 
4. Алоқадан фойдаланиш корхоналари ва ташкилотлари ходимлари. 
5. Соғлиқни сақлаш даволаш-профилактика ва санитария-профилактика 
муассасаларининг шифокорлари. 
6. Барча ўқув ва тарбия муассасаларидаги педагог ходимлар, ўқитувчи-
лар, библиографлар ва кутубхоначилар. 
7. Театрлар, бадиий жамоалар ва студияларнинг артистлари, рассомлари 
ва мусиқачилари. 
8. Илмий муассаса ходимлари, шунингдек, сейсмик станциялар ходимла-
ри. 
9. Гидрометеорология бош бошқармаси тармоқ ташкилотларининг хо-
димлари. 
10. Дала геология экспедициялари, партиялари, отрядлари ва участкалар 
ходимлари. 

---

11. Қишлоқ жойларда ишлайдиган ўрмон ва сув хўжалиги мутахассисла-
ри, халқ таълими ходимлари, тиббиёт ходимлари, маданий-маърифий муасса-
салар ходимлари. 
12. Умумий фойдаланишдаги автомобил йўлларидан фойдаланишни 
амалга оширувчи йўл ташкилотларининг ходимлари, бу ташкилотларнинг 
бош бухгалтерлари ва кассирларидан ташқари. 
13. Қурилиш-монтаж ва кўприксозлик поездлари, механизациялашган ко-
лонналар ва бошқа кўчма махсус қурилиш тузилмаларининг ходимлари, бу 
ташкилотларнинг бош бухгалтерлари ва кассирларидан ташқари. 
14. Дарё флоти кемаларининг сузувчи таркиби ходимлари ва дарё транс-
портидан фойдаланиш корхоналари ва ташкилотлари ходимлари, бу ташки-
лотларнинг бош бухгалтерлари ва кассирларидан ташқари. 
15. Магистрал трубопроводлар қурилиши ҳамда нефт ва газ конларини 
тартибга келтиришни амалга оширувчи қурилиш, қурилиш-монтаж ва бошқа 
ихтисослаштирилган бошқарма ва участкаларнинг ходимлари, бу ташкилот-
ларнинг бош бухгалтерлари ва кассирларидан ташқари. 
16. Ҳавза ва кўллардаги балиқчилик хўжаликлари, балиқчилик заводлари, 
балиқларга увулдириқ сочиш ва уларни ўстириш хўжаликлари ва балиқларни 
озиқлантирадиган жойларнинг ходимлари (бу ташкилотларнинг бош бухгал-
терлари ва кассирларидан ташқари) шулар қаторига киритилган. 
Юқорида қайд этилган ва бошқа тартибларга хилоф равишда ишга қабул 
қилинган шахслар ўз розиликлари билан бошқа ишга ўтказиладилар, агар бу-
нинг иложи бўлмаса, Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодекси 106-
моддаси, 4-бандига кўра ишдан бўшатилади.