Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат шарқшунослик институти

Диннинг таърифи ва 
унинг жамиятдаги 
вазифалари 

---

12
мавжудлигига (муқаддас китоблар), инсон ҳаёти мунтазам 
назорат остида эканига, қилинган барча яхшилик ва ёмонлик 
учун мукофот ёки жазо муқаррарлигига (охират, ҳисоб-китоб 
қилиниш), инсон қисмати аввалдан белгиланишига (тақдир) ва 
шу каби қарашларга ишониш, уларни ақида сифатида қабул 
қилишдан иборат. 
Дин – табиaт, жамият инсон ва унинг онги, яшашдан мақсади 
ҳамда тақдири инсониятнинг бевосита қуршаб олган атроф-
муҳитдан ташқарида бўлган, уни яратган айни замонда 
инсонларга тўғри, ҳақиқий, одил ҳаёт йўлини кўрсатадиган 
илоҳий қудратга ишонч ва ишонишни ифода этадиган маслак, 
қараш таълимотдир. У муайян таълимотлар, ҳис-туйғулар, тоат-
ибодатлар ва диний ташкилотларнинг фаолиятлари орқали 
намоён бўлади. У олам, ҳаёт яратилишини тасаввур қилишнинг 
алоҳида тариқаси, уни идрок этиш усули, оламда инсониятнинг 
илк тарихидан то бизгача ўтган даврларни илоҳий тасаввурда акс 
этишидир. Дин комил инсонни тарбиялашда салмоқли 
тарбияловчи қудратга эга бўлган маънавий-ахлоқий кучдир. 
Дин ишонмоқ туйғусидир. Ишонмоқ туйғуси инсониятнинг 
энг теран ва гўзал руҳий-маънавий эҳтиёжларидандир. Дунёда 
дини, ишончи бўлмаган халқ йўқ. Халқ динсиз, эътиқодсиз 
бирор-бир нарсага ишончсиз ҳолда яшай олмайди. Социологик 
нуқтаи назардан қараганда дин жамият учун зарурий нарса, 
ижтимоий ҳаётнинг ажралмас қисмидир. У ижтимоий 
муносабатларни юзага келтирувчи ва амалга оширувчи омил 
сифатида намоён бўлади. Бу эса динни жамиятда бажарган 
вазифаларига кўра ўрганиш мумкин демакдир. 
Диннинг вазифалари унинг алоҳида шахс ва жамиятга 
таъсири ва табиатидан келиб чиқади. Диннинг вазифаси ёшларга 
шахс, оила, жамият ҳаётига кириб бориши, маданият ва 
маънавиятни бойитишга қўшган ҳиссасини кўрсатиб беришдир. 
Диннинг ижтимоий вазифалари ҳақидаги таълимотни 
функционизм 
ривожлантиради. 
Функционизм 
жамиятга 
ижтимоий тизим сифатида қарайди. Унда жамиятдаги ҳар бир 
элемент муайян функцияни бажаради. Диннинг жамиятда 
бажарадиган 
ижтимоий, 
маънавий, 
руҳий 
вазифалари 
қуйидагилардан иборатдир: 

---

13
Биринчидан, ҳар бир дин ўз эътиқод қилувчилари учун 
тўлдирувчилик, 
тасалли 
берувчилик 
– 
компенсаторлик 
вазифасини бажаради. Масалан, инсонда доимий эҳтиёж ҳосил 
қилиш ҳодисасини олайлик. Инсон ўз ҳаёти,
турмуш тарзи, табиат 
ва жамият билан бўлган муносабатлари жараёнида ҳаётий 
мақсадларига эришиши иложсиз бўлиб кўринганида, унда 
қандайдир маънавий-руҳий эҳтиёжга зарурият сезади. Бу диний 
эҳтиёж бўлиб, у маънавий-руҳий эҳтиёжни қондирувчи, тасалли 
берувчилик вазифасини бажарган ва бажармоқда.
Масалан, буддавийлик дини роҳибликни тарғиб қилади, 
христианликда эса, ҳар бир христиан Исо масиҳнинг қайтишига 
умид қилиб, сабр-бардош билан ҳаёт кечиради. Ислом динида ҳар 
бир мусулмон дунёда эришмаган моддий ёки руҳий орзу-
истакларига охиратда эришишга ишонган ҳолда яшайдилар.
Иккинчидан, дин ўз таълимот тизимини вужудга келтиргач, 
ўзига эътиқод қилувчилар жамоасини, шу таълимот доирасида 
сақлашга ҳаракат қилган ва ҳозир ҳам шундай. Бу диннинг 
бирлаштирувчилик – интеграторлик вазифаси деб аталади. Дин 
доимо ижтимоий, этник, ижтимоий ва маънавий ҳаётда узвийлик, 
мунтазамлиликни 
таъминлаш 
мақсадида 
у 
халқларнинг 
ижтимоий ҳаётига, ахлоқий муносабатларига, адабиёти ва 
санъатига боғланган. 
Масалан, яҳудийликда мазкур дин вакиллари бир мафкура 
атрофида бир миллат ва ягона маслак эгалари бўлиб, ягона худо 
Яҳвенинг севимли бандалари эканлиги уқтирилади.
Христианликда 
диний 
меъморий, 
тасвирий, 
мусиқа 
санъатидан фойдаланиб икона чизувчилар мактаблари фаолият 
олиб боради.
Учинчидан, ҳар бир дин ўз қавмлари турмушини тартибга 
солиб назорат қилувчилик – регуляторлик вазифасини бажаради. 
Динлар ўз урф-одатлари, маросим ва байрамларининг қавмлари 
томонидан ўз вақтида, қатъий тартибда амал қилишини шарт 
қилиб қўяди. 
Масалан, исломда кунига беш маҳал намоз ўқилиши, ҳар 
ҳафта жума намозини жомеъ масжидларида адо этиш ва 
ҳоказолар. 

---

14
Тўртинчидан, дин алоқа боғлашлик – коммуникативлик 
вазифасини ҳам бажаради, яъни ҳар бир дин ўз қавмларининг 
бирлиги, турли диндаги кишиларнинг ўзаро алоқалари, ўзаро 
ҳуқуқ ва бурчларининг борлиги, урф-одат ва ибодатларни жамоа 
бўлиб бажарилиши лозимлиги назарда тутилади. 
Бешинчидан, дин қонунлаштирувчилик – легитимловчилик 
функциясини ҳам бажаради. Диннинг бу функцияси назарий 
асосини америкалик социолог Т.Парсонс ишлаб чиққан. Унинг 
фикрича, “ҳар қандай ижтимоий тизим муайян чекловларсиз 
мавжуд бўла олмайди. Бунинг учун у қонун даражасига 
кўтарилган ахлоқ нормаларини ишлаб чиқиши керак. Дин бундай 
нормаларни 
қонунлаштирибгина 
қолмай, 
уларга 
бўлган 
муносабатни белгилайди”. 
Олтинчидан, дин вазифаларининг фалсафий, назарий 
жиҳатлари мавжуд. У инсонга яшашдан мақсад, ҳаёт мазмунини, 
дорулфано ва дорулбақо дунё масалаларига ўз муносабатларини 
билдириб туришдан иборатдир. 
Дин инсониятнинг руҳий дунёси билан чамбарчас боғлиқ 
бўлиб, унинг ижтимоий ҳаётида доимо у билан бирга бўлади. 
Динни ўрганиш бу инсониятни ўрганишдир. Дин инсоният билан 
бирга дунёга келган. 
Динлар турли гуруҳларга бўлинади: 
- 
Уруғ-қабила 
динлари 
– 
тотемистик, 
анимистик 
тасаввурларга асосланган, ўз уруғидан чиққан сеҳргар шомон 
қабила бошлиқларига сиғинувчи динлар. Улар ҳозир Австралия, 
Жанубий Америка ва Африкадаги баъзи қабилаларда сақланиб 
қолган: 
- Миллий динлар – маълум миллатга хос бўлиб, бошқа элат 
вакиллари ўзига қабул қилмайдиган динлар. Уларга яҳудийлик, 
ҳиндуийлик, конфуцийлик, синтоизм киради; 
- Жаҳон динлари – дунёда энг кўп тарқалган, кишиларнинг 
миллати ва ирқидан қатъи назар унга эътиқод қилишлари мумкин 
бўлган динлар. Унга буддавийлик, христианлик ва ислом дини 
киради.
Динлар таълимотига кўра, монотеистик – яккахудолик 
(яҳудийлик, ислом) ва политеистик – кўпхудолик (ҳиндуийлик, 
конфуцийлик) динларига бўлинади.

---

15