Ўзбэкистон рэспубликаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкэнт давлат тэхника унивэрситэти

3-§. Хавф-хатарларни идентификациялаш
16. Хавф-хатарларни идентификациялаш босқичининг асосий вазифалари — барча хавф манбаларини, уларнинг содир бўлиш йўллари (сценарийлари)ни аниқлаш ва пухта тавсифлаш. Бу таҳлилнинг муҳим босқичи ҳисобланади. Чунки бу босқичда аниқланмаган хавф-хатарлар кейинчалик ўрганилмайди ва назардан четда қолади.
17. Идентификациялаш чоғида технологик тизимдаги қайси элементлар, техник қурилмалар, технологик блоклар ёки жараёнлар жиддий таҳлил қилиниши зарурлиги ва қайсилари хавфсизлик нуқтаи назаридан камроқ аҳамиятга эгалиги аниқланиши лозим.
18. Хавф-хатарларни идентификациялаш учун мазкур Услубий кўрсатмаларнинг ИВ бобида кўрсатилган усуллардан фойдаланиш тавсия этилади.
19. Қуйидагилар хавф-хатарларни идентификациялаш натижаси ҳисобланади:
кўнгилсиз ҳодисалар рўйхати (ноўрин фойдаланиш, табиий ва техноген омиллар ва ҳ.),
хавф манбалари, хавф омиллари, номақбул ҳодисаларнинг юзага келиш ва ривожланиш шароитлари (масалан, содир бўлиши мумкин бўлган авариялар сценарийси);
хавф-хатар ва хавфни дастлабки баҳолаш*.
* Масалан, хавф-хатарни идентификациялашда, зарур ҳолларда, қўлланиладиган моддаларнинг хавфлилик кўрсаткичлари, алоҳида авария сценарийлари учун оқибатлар баҳоси ва ҳ. лар келтирилиши мумкин.
20. Хавф-хатарларни идентификациялаш ишлари келгусидаги фаолият йўналишини белгилаш билан якунланади. Қуйидагилар келгусида бажариладиган хатти-ҳаракат вариантлари бўлиши мумкин:
хавф-хатарларнинг жиддий эмаслиги ёки олинган дастлабки баҳоларнинг етарлилиги сабабли таҳлилни давом эттиришни тўхтатиш тўғрисида қарор**;
** Бундай ҳолларда хавф-хатарни идентификациялаш дейилганда хавф-хатарлар таҳлили ёки уларни баҳолаш тушунилади.
хавф-хатарлар таҳлили ва хавфни баҳолашни янада батафсил ўтказиш тўғрисида қарор;
хавф-хатарларни камайтиришга доир дастлабки тавсияларни ишлаб чиқиш.
4-§. Хавфни баҳолаш
21. Хавфни баҳолаш босқичининг асосий вазифалари:
хавфни баҳолашда ҳисоблаш-таҳлил қилиш усулини қўллаш билан Ўзбекистон Республикасидаги меъёрий ҳужжатларига зид бўлмаган, барча расмий ҳужжатлардаги бор ҳисоблаш усулларидан фойдаланишга рухсат берилади;
барча кўнгилсиз ҳодисалар ва уларнинг омилларининг юзага келиш частотасини аниқлаш;
кўнгилсиз ҳодисалар оқибатларини баҳолаш;
хавф баҳоларини умумлаштириш.
22. Кўнгилсиз ҳодисаларнинг юзага келиш частотасини аниқлаш учун қуйидагилардан фойдаланиш тавсия этилади:
технологик тизимнинг аварияга мойиллиги ва ишончлилиги бўйича хавфли ишлаб чиқариш объекти спецификасига ёки фаолият турига тааллуқли статистик маълумотлар;
«ҳодисалар дарахти», «бузилишлар дарахти»ни мантиқий таҳлил қилиш усуллари, инсон-машина тизимида аварияларни юзага келишининг имитация моделлари;
ушбу соҳа мутахассисларининг фикрларини ҳисобга олиш йўли билан олинадиган эксперт баҳолари.
23. Оқибатларни баҳолаш инсонлар, мулк ва/ёки атроф-муҳитга кўрсатилиши мумкин бўлган таъсирлар таҳлилини ўз ичига олади. Оқибатларни баҳолаш учун кўнгилсиз ҳодисалар (ишламай қолишлар, техник қурилмалар, бино ва иншоотларнинг бузилиши, ёнғинлар, портлашлар, заҳарли моддалар чиқиндилари ва ҳ.)нинг физик таъсирлари баҳоланиши, хавф юзага келиши эҳтимоли бўлган объектлар аниқланиши лозим. Авариялар оқибатларини таҳлил қилишда авария жараёнлари моделлари ва ўрганилаётган объектларнинг бузилиш, шикастланиш мезонларидан фойдаланиш, қўлланилаётган моделларнинг чекланганлигини инобатга олиш лозим. Шунингдек, имкон қадар оқибатлар кўлами ва уларни юзага келиш частотаси ўртасидаги боғлиқликни аниқлаш лозим.
24. Авариялар хавфига берилган умумлаштирилган баҳо (ёки хавф даражаси) хавфли ишлаб чиқариш объектида содир бўлиши мумкин бўлган барча кўнгилсиз ҳодисаларнинг хавф кўрсаткичларини ҳисобга олган ҳолда саноат хавфсизлиги ҳолатини акс эттириши ва қуйидагиларнинг натижаларига асосланиши керак:
барча кўнгилсиз ҳодисалар (авария сценарийлари)нинг ўзаро таъсирини ҳисобга олган ҳолда уларнинг хавф кўрсаткичларини интеграллаштириш;
олинган натижаларнинг ноаниқлиги ва аниқлигини таҳлил қилиш;
фойдаланиш шароитларининг саноат хавфсизлиги талаблари ва қабул қилса бўладиган хавф мезонларига мувофиқлигини таҳлил қилиш.
Хавф баҳоларини умумлаштиришда, имкон қадар, олинган натижаларнинг ноаниқлиги ва аниқлиги таҳлил қилиниши лозим. Хавфни баҳолаш билан боғлиқ кўплаб ноаниқликлар мавжуд. Одатда, ускуналарнинг ишончлилиги ва инсонларнинг хатолари тўғрисидаги маълумотларнинг тўлиқ бўлмаслиги, қабул қилинаётган фаразлар ва фойдаланилаётган авариявий жараён моделларига йўл қўйиш ноаниқликларнинг асосий манбалари ҳисобланади. Хавфни баҳолаш натижаларини тўғри талқин қилиш учун ноаниқликларнинг хусусиятини ва уларнинг сабабларини тўғри тушуниш лозим. Ноаниқликларнинг манбалари идентификацияланиши (масалан, «инсон омили»), баҳоланиши ва натижаларда кўрсатилиши лозим.