Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт

Ҳар бир қўшилган омил эвазига олинган қўшилган маҳсулот сўнгги қўшилган 
омил унумдорлиги деб айтилади. Сўнгги қўшилган маҳсулот (ўсган) миқдорини сўнгги 
қўшилган (ўсган) ишчи кучи ёки капитал миқдорига бўлиш йўли билан қўшилган омил, яъни 
қўшилган капитал ёки қўшилган ишчи кучи унумдорлиги аниқланади, яъни: 
К
М
КМ
∆
∆
=
ёки 
И
М
КМ
∆
∆
=
. 
Бу тушунчаларни яна бир шартли мисол аниқроқ ифодалаш мумкин (2.5-жадвал).
2.5-жадвал
Қўшилган маҳсулот ва қўшилган омиллар унумдорлиги 
1-йил 
2-йил 
Сўнгги 
қўшилган 
миқдор 
Қўшилган омиллар 
унумдорлиги 
∆
М/∆О 
Жалб қилинган капитал, минг сўм
120 
150 
30 
1 
Ишчи кучи (ишчилар сони, нафар) 
100 
120 
20 
1,5 
Олинган умумий маҳсулот, дона 
100 
130 
30 
- 
Ўртача маҳсулот: 
100 
130 
30 
- 
а) минг сўм капиталга, дона 
0,83 
0,87 
0,04 
- 
б) 1 ишчига, дона 
1 
1,08 
0,08 
- 
Юқорида айтилганидек, алоҳида олинган омил эвазига қўшилган маҳсулот маълум 
даражага боргандан кейин камая бошлайди. Бу камайиш айниқса унинг ҳар бир бирлиги 
эвазига қўшилган маҳсулотда аниқ сезилади. Мана шу қўшилган омил унумдорлигининг 
пасайишига қараб маржиналистик йўналиш вакиллари 
унумдорликнинг пасайиб бориши 
қонуни деган қонунни кашф қилишган. Уларнинг ғояси бўйича ҳар бир кейинги қилинган 
харажат ёки омил олдингисига қараганда кам самара беради ва оқибатда умумий ўртача 
маҳсулот ҳам пасайиб кетади. 

---

88
омил ёки харажат унумдорлигининг пасайиб бориши қонуни 
ҳар доим ҳам амал қилавермайди. Балки у қуйидагича тўрт 
ҳолат мавжуд бўлган шароитдагина амал қилиши мумкин:
1) ишлаб чиқаришнинг бошқа омиллари ўзгармай фақат 
бир омил тўхтовсиз оширилганда;
2) фан-техника тараққий этмай тўхтаб қолганда ёки унинг 
янгиликлари ишлаб чиқаришга жалб қилинмаганда;
3) омиллар ўртасидаги миқдор ва сифат нисбатлари 
бузилганда;
4) шарт-шароитни ҳисобга олмасдан харажатлар 
хўжасизларча, кўр-кўрона амалга оширилганда.
Юқорида белгилангандан бошқа ҳолатларда бу қонун амал 
қилмайди.