Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт

3-боб. ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ ТИЗИМЛАР ВА 
МУЛКЧИЛИК МУНОСАБАТЛАРИ 
Иқтисодий муносабатларнинг пайдо бўлиши ва 
ривожланиши жамият тараққиётининг турли босқичларида 
ўзига хос хусусият касб этади. Иқтисодий муносабатлар бир 
жойда ўзгаришсиз қотиб турмайди. Улар доимо ўзгариб, 
ривожланиб боради. Шунга кўра, мазкур бобда ижтимоий-
иқтисодий тараққиёт босқичлари ва уларни билишга бўлган 
турлича ёндашувлар, ишлаб чиқаришнинг ижтимоий ва 
технологик усуллари ҳамда иқтисодий тизим тушунчалари 
батафсил кўриб чиқилади. Таҳлил давомида иқтисодий тизим 
моделлари ва уларнинг хусусиятлари кўрсатиб берилади.
Ишлаб чиқариш ҳар доим муайян мулкчилик шакли 
доирасида амалга оширилади. Шунинг учун бу ерда мулкчилик 
муносабатларининг моҳияти, мулк шаклларининг иқтисодий 
мазмуни, уларнинг ўзгариш ва бозор иқтисодиётини 

---

108
шакллантириш жараёнида мулк шаклларини ўзгартириш 
йўллари ва усуллари каби масалаларга алоҳида ўрин 
ажратилади.
Мамлакатимизда тараққиётнинг ҳозирги янги босқичида 
мулкчилик муносабатларини такомиллаштириш, уларнинг 
ривожига кенг йўл очиб бериш бўйича амалга оширилаётган 
чора-тадбирларга ҳам эътибор берилади.
3.1. Ижтимоий-иқтисодий тараққиёт босқичлари ва 
уларни билишга бўлган турлича ёндашувлар
Кишилик жамияти ишлаб чиқариш муносабатлари ва 
ишлаб чиқарувчи кучларнинг ўзаро бирлиги ва зиддияти 
асосида тараққий этиб бориб, унинг турли босқичларига ўзига 
хос бўлган иқтисодий тизимлар мувофиқ келади. Инсоният 
тараққиёти босқичлари ва ҳар бир босқичга хос бўлган 
иқтисодий тизимларни ўрганиш иқтисодий жараёнларни, 
уларнинг ўзгарувчан эканлигини билишда муҳим аҳамиятга 
эгадир.
Тараққиёт босқичларини билишда турли хил ёндашувлар 
мавжуд бўлиб, улардан асосийлари сифатида қуйидагиларни 
ажратиб кўрсатиш мумкин:
- тарихий-формацион ёндашув;
- маданийлашиш (цивилизация) даражаси жиҳатидан 
ёндашув; 
- техника ва технологик тараққиёт даражаси жиҳатидан 
ёндашув;
- иқтисодий тизимлар ўзгариши жиҳатидан ёндашув.
Ижтимоий тараққиёт босқичларини билишга