Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт

Узоқ муддатли давр – бу корхонанинг ишлаб чиқариш 
қувватларини ва барча банд бўлган ресурслари миқдорини 
ўзгартириш учун етарли бўлган даврдир. Бу ерда шуни 
таъкидлаш лозимки, ишлаб чиқариш қувватларининг 
ўзгаришини тақозо қиладиган давр давомийлиги айрим 
тармоқ ва корхона хусусиятидан келиб чиқиб фарқланиши 
мумкин. Мисол учун, тикувчилик корхонасида ишлаб 
чиқариш қувватларини нисбатан қисқа муддатда, масалан 
бир неча кунда ўзгартириш мумкин. Бунинг учун бир неча 
иш столи ва тикувчилик машиналари сотиб олиш ва ўрнатиш 
кифоя қилади. Машинасозлик ёки нефтьььни қайта ишлаш 
заводидаги қўшимча қувватларни ишга тушириш эса бир неча 
йилни тақозо этиши мумкин.
Узоқ муддатли даврда барча харажатлар, шу жумладан, 
доимий харажатлар ҳам ўзгарувчи ҳисобланади. 
Қисқа муддатли вақт давомида корхона ўзининг доимий 
(қайд қилинган) қувватларига ўзгарувчи ресурслар миқдорини 
қўшиб бориш йўли билан ишлаб чиқариш ҳажмини 
ўзгартириши мумкин. Бироқ, ишлаб чиқариш қувватларига 
(доимий ресурсларга) қўшилган ўзгарувчи ресурслар маълум 
вақтдан сўнг камайиб борувчи натижа (маҳсулот) беради.
Бу ҳолат маржиналистлар томонидан 
унумдорликнинг 
пасайиб бориши қонуни деб аталмиш ғоя орқали изоҳлаб 
берилади. Унга кўра, маълум даврдан бошлаб корхонанинг 
ишлаб чиқариш қувватларига (масалан капитал ёки ерга) 
ўзгарувчи ресурслар бирлиги (масалан, жонли меҳнат)ни 
кетма-кет қўшиб бориш, ҳар бир кейинги ўзгарувчи ресурс 
бирлиги қийматига камайиб борувчи қўшилган маҳсулот 
беради. Бошқача айтганда, агар асосий капиталга хизмат 
кўрсатувчи ишчилар сони кўпайиб борса, ишлаб чиқаришга 
кўпроқ ишчини жалб қилиб бориш билан ишлаб чиқариш 

---

373
ҳажмининг ўсиши тобора секинлик билан рўй беради. Бу 
қонунни тасвирлаш учун қуйидаги мисолни келтириш 
мумкин. Фараз қилайлик, фермер фойдаланадиган ернинг 
доимий миқдорига (масалан 20 га) эга бўлиб, унда дон 
етиштиради. Агар фермер экинга қайта ишлов бермаса, 
ҳар бир гектар ердан 40 центнердан ҳосил олади деб 
ҳисоблаймиз. Агар экинга қўшимча бир марта ишлов берилса, 
ҳосилдорлик 50 ц/га га қадар кўтарилиши мумкин. Иккинчи 
ишлов бериш ҳосилдорликни 57 ц/га, учинчиси - 61 ц/га, 
тўртинчиси, айтайлик 63 ц/га га қадар кўтариши мумкин. 
Экинга кейинги ишлов беришлар жуда кам ёки нолга тенг 
бўлган қўшимча ҳосил беради. Бу ерда шуни таъкидлаб ўтиш 
лозимки, унумдорликнинг пасайиб бориш қонуни, ўзгарувчи 
ресурсларнинг барча бирлиги (масалан барча ишчилар) сифат 
жиҳатидан бир хил деган фаразга асосланади. Яъни, ҳар 
бир қўшимча равишда жалб қилинган ишчи бир хил ақлий 
лаёқатга, билимга, малакага, ҳаракат тезлиги ва шу кабиларга 
эга деб ҳисобланади. Демак, қўшилган маҳсулот кейинги 
жалб қилинган ишчи кам малакага эга бўлгани учун эмас, 
балки капитал (фондлар)нинг мавжуд миқдорига нисбатан 
кўп миқдорда ишчиларни банд қилиш сабабли камайиб 
боради. Бу ерда ишлаб чиқариш омиллари ўртасидаги нисбат, 
мутаносиблик бузилиши содир бўлади. Бундан кўриниб 
турибдики, унумдорликнинг пасайиб бориши деган қонун 
табиий равишда ўзидан ўзи эмас, балки омилларнинг бошқаси 
ўзгармагани ҳолда айримларини кўр-кўрона кўпайтириб, улар 
ўртасидаги мутаносиблик бузилганда содир бўлади.
Қулай иқтисодий муҳит туфайли ишлаб чиқариш 
қувватларининг тўхтовсиз кенгайиб бориши натижасида 
корхона ўртача умумий (ялпи) харажатларида қандай 
ўзгариш рўй беради? Дастлаб, қандайдир вақт оралиғида 
ишлаб чиқариш қувватларининг кенгайиши ўртача умумий 
харажатларнинг пасайиши билан бирга боради. Аммо охир-
оқибатда кўпроқ ва янада кўпроқ қувватларни ишга тушириш 

---

374
ўртача умумий харажатларнинг ўсишига олиб келади. Бундай 
ҳолларни самаранинг камайиб бориш қонуни тушунтириб 
берольмайди, чунки унинг амал қилиш шарт-шароити 
ишлаб чиқаришда фойдаланадиган ресурслардан биттаси 
миқдорининг ўзгармаслиги ҳисобланади. Узоқ муддатли 
даврда барча ресурслар миқдори ўзгаради. Бундан ташқари биз 
таҳлилда барча ресурслар нархини доимий деб фараз қиламиз. 
Шу сабабли узоқ муддатли даврда ўртача харажатларнинг 
ўзгариши тамойилини ишлаб чиқариш миқёси ўсишининг 
ижобий ва салбий самараси ёрдамида тушунтириш мумкин.
Ишлаб чиқариш миқёсининг ижобий самараси шунда 
намоён бўладики, корхонада ишлаб чиқариш ҳажми ўсиб 
бориши билан, бир қатор омиллар ишлаб чиқариш ўртача 
харажатларининг пасайишига таъсир кўрсата бошлайди. 
Бу омиллар қуйидагилар: 1) меҳнатнинг ихтисослашуви; 2) 
бошқарув ходимларининг ихтисослашуви; 3) капиталдан 
самарали фойдаланиш; 4) қўшимча турдаги маҳсулотларнинг 
ишлаб чиқарилиши ва бошқалар.