Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт

Қиёсий устунлик назарияси. Д.Рикардо ўзаро 
фойдали савдо ва халқаро ихтисослашувнинг анча умумий 
тамойилларини шакллантириб, А.Смитнинг қарашларини 
такомиллаштирган ҳолда «қиёсий устунлик» назариясини 
ишлаб чиқди. У мазкур назария ёрдамида, ҳатто барча 
маҳсулотларни ишлаб чиқаришда айрим мамлакатнинг мутлақ 
устунлиги мавжудлигида ҳам ўзаро фойдали савдонинг 

---

806
нафақат мумкинлигини, балки зарурлигини исботлаб берди. 
Бу мамлакат нисбатан паст самарали маҳсулотни ишлаб 
чиқаришдан воз кечиб, нисбатан юқори самарали маҳсулотни 
ишлаб чиқаришга ўтиш орқали ишлаб чиқариш ҳажмини 
ошириши мумкин. Мазкур назарияга кўра, мамлакатлар 
нисбатан паст харажатли маҳсулотни ишлаб чиқаришга 
ихтисослашув орқали қўшимча устунликка эга бўлиши ва 
маҳсулот умумий ҳажмини оширишлари мумкин. Бунда ҳар 
бир мамлакатнинг қандайдир товар ишлаб чиқариш бўйича 
мутлақ устунликка эга бўлиши, яъни унинг ишлаб чиқариш 
харажатлари хорижда яратилаётган шундай товарларнинг 
харажатларидан паст бўлиши шарт эмас. Д.Рикардонинг 
фикрича, мамлакат ўзида қиёсий устунликка эга бўлган 
товарларни ишлаб чиқариши ва четга сотиши етарли 
ҳисобланади.
Қиёсий устунлик назарияси қуйидаги бир қатор шартли 
фаразларга асосланади: 1) унда иккита мамлакат ва иккита 
товар ўзаро таққосланади; 2) ишлаб чиқариш харажатлари 
иш ҳақи кўринишида олинади; 3) мамлакатлар ўртасидаги 
иш ҳақи даражасидаги фарқлар эътиборга олинмайди; 4) 
транспорт харажатлари эътиборга олинмайди; 5) эркин савдо 
мавжуд деб фараз қилинади.
Халқаро савдода қиёсий устунлик тамойилларининг амал 
қилишини яққол тасаввур қилиш учун қуйидаги шартли 
мисолни кўриб чиқамиз (27.1-жадвал).
Жадвалдан кўринадики, агар мутлақ харажатлар эътиборга 
олинса, улар ҳар иккала маҳсулот бўйича ҳам Португалияда 
паст бўлиб, унинг Буюк Британия билан савдо алоқаларини 
ўрнатиш учун ҳеч қандай эҳтиёж йўқ. Бироқ, қиёсий 
харажатлар ушбу фикр-мулоҳазаларни ўзгартириб юборади. 
425 
бўлиши ва маҳсулот умумий ҳажмини оширишлари мумкин. Бунда ҳар бир мамлакатнинг 
қандайдир товар ишлаб чиқариш бўйича мутлақ устунликка эга бўлиши, яъни унинг ишлаб 
чиқариш харажатлари хорижда яратилаётган шундай товарларнинг харажатларидан паст 
бўлиши шарт эмас. Д.Рикардонинг фикрича, мамлакат ўзида қиёсий устунликка эга бўлган 
товарларни ишлаб чиқариши ва четга сотиши етарли ҳисобланади. 
Қиёсий устунлик назарияси қуйидаги бир қатор шартли фаразларга асосланади: 1) унда 
иккита мамлакат ва иккита товар ўзаро таққосланади; 2) ишлаб чиқариш харажатлари иш ҳақи 
кўринишида олинади; 3) мамлакатлар ўртасидаги иш ҳақи даражасидаги фарқлар эътиборга 
олинмайди; 4) транспорт харажатлари эътиборга олинмайди; 5) эркин савдо мавжуд деб фараз 
қилинади. 
Халқаро савдода қиёсий устунлик тамойилларининг амал қилишини яққол тасаввур 
қилиш учун қуйидаги шартли мисолни кўриб чиқамиз (27.1-жадвал). 
27.1-жадвал