Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги юлдашев г., Абдрахманов т

Тупроқларнинг нур қайтариш коэффиценти

Тупроқ	Ўртача интеграл нур қайтариш (r)	Ўртача ҳаво	Тебраниш чегаралари
Тундра	9,3	0,31	6,9-11,7
Торф	7,9	0,78	10,5-23,3
Типик қора	6,2	0,25	6,4-10,0
Каштан	13,2	0,21	11,6-14,8
Бўз тупроқ	27,7	0,28	25,7-29,7
Қизил	18,6	0,17	17,4-19,8
Сариқ	16,6	0,45	13,4-19,8

Кимёвий таркибнинг кўрсатиш йўллари

Энг қулай ва кўп тарқалган ҳисоблаш ҳамда кўрсатиш йўлларидан бири бу ялпи анализ натижаларини оксид формаларида ва фоизларда бериш ҳисобланади. Одатда тупроқни тўла ялпи анализида қуйидаги оксидлар аниқланиб ҳисобланади. Буларга Si0₂, Al₂0₃, Si0₂, Na₂0, K₂0, Mn0, Ca0, Mg0, P₂0₅ ва бошқалар киради.

Бу усулнинг қулай томони унда анализ натижалари тез ва осон текширилади. Бунда барча оксидларнинг суммаси 100% га яқин келиши керак, хатолик эса 1-5% бўлиши талаб этилади. Бу текшириш нисбатан шартли, чунки ҳамма тупроқларда, ҳамма вақт ҳам, металлар кислород билан юқори валентли формада бирикмайди. Баъзи ҳолатларда эса металлар сульфидлар ҳолида бўлиши мумкин. Бундай металларга темир, марганецни киритиш мумкин.
Шуларга қарамасдан бу усул қулай бўлганлиги учун кўпчилик тупроқларга қўлласа бўлади. Лекин оксидлар шаклида ва фоизларда берилганда қатор камчиликларга йўл қўйилади. Бунда кўрсатилган оксидлар реал шу формада бўлмайди. Фақатгина Si, Ti, Fe, Al ларнинг бир қисмигина кўрсатилган оксид формасида бўлади. Қолган оксидлар тупроқда эркин ҳолатда сақланмай бошқа бирикмалар ҳолида бўлади. Чунки улар нисбатан фаол оксидлар саналади.
Оксид шакллари тупроқдаги элементлар нисбатларининг ҳақиқий ҳолатини кўрсатади, чунки оксидда кислород билан металнинг ёки метал бўлмаганларни атом миқдорлари бир хил эмас. Масалан: S0₃ да олтингугурт миқдори 40%, K₂0 да калий 83%.
Мисол учун тупроқда 1,5% K₂0 ва 0,3% S0₃ аниқланган бўлса, унда S0₃, K₂0 га нисбатан беш баравар кўп. Агар элементларга ҳисобланса калий 1,25%, S эса 0,12% бўлади. Бунда К миқдори олтингугуртга нисбатан 10 баробар кўп бўлади.
Демак, тупроқ таркибидаги оксидлар ундаги элементлар тўғрисида тўла тўкис маълумот бера олмайди. Нафақат элементлар, балки уларнинг нисбатлари тўғрисида ҳам аниқ маълумот бера олмайди. Кўпчилик ҳолларда фоиз миқдорида берилган элементларнинг кўрсаткичлари ҳам тўғри хулосаларга олиб келмайди. Бунга сабаб тупроқ таркибида содир бўладиган кимёвий жараёнларга атомлар, ионлар, малекулалар, бирикмалар қатнашади.
Элементларнинг молекула ёки атомларини, айниқса баъзи жуфт элементлар ёки оксидларнинг нисбатларини ҳисоблаш ҳам тупроқшуносликда қўл келади, илмий тадқиқот ишларида керак бўлади. Масалан қуйидагиларнинг нисбатлари кўп аниқланади: С:Н, С:N, С:0, Si0₂:Al₂0₃, Si0₂:Fe₂0₃, Al₂0₃:Fe₂0₃. Бунда С:N, нисбатан гумусни азотга бойишини кўрсатади. Буларнинг моль нисбатларини ҳисоблаш учун анализда топилган элемент миқдори (%) шу элемент атом оғирлигича бўлиш керак. Унда С:Н нисбат учун қуйидаги формула ҳосил бўлади ва бошқаларни ҳам шу тариқа ифодалаш мумкин.

Бу кўрсаткичларни бутун тупроқ, ёки бирор тупроқ қатлами, фракцияси учун ҳисоблаш мумкин. Ҳисоблашларни қулай қилиш учун Орлов коэффициентларини келтирамиз. Бу 7-жадвалда келтирилган бўлиб ундан фойдаланиш қулай. Ҳозирги кунда ҳам шундан фойдаланилади.

7-жадвал
Ҳисоблаш учун зарурий коэффицентлар