Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тиббий таълимни ривожлантириш маркази

ЭТИОЛОГИЯ, ПАТОГЕНЕЗ ВА ПАТОМОРФОЛОГИЯСИ

1. 
   КАСАЛЛИК ЭТИОЛОГИЯСИ
   

Коронавируслар (Cоronaviridae) - одамларда ва баъзи ҳайвонларда касаллик чақирадиган, РНК тутувчи вируслардир. Одамларда коронавируслар бир қатор касалликларга олиб келиши мумкин: ўткир респираторли инфекциянинг енгил шаклларидан тортиб, ўткир респиратор синдромгача (SАRS). Ҳозирги вақтда одамлар орасида тўртта коронавируслар (HCoV-229E, -OC43, -NL63 va -HKU1) популяцияси тарқалган бўлиб, улар йил давомида ўткир респираторли вирусли инфекциялар таркибига киради ва одатда юқори ва ўртача оғирликдаги юқори нафас йўлларига зарар етказади.

Серологик ва филогенетик таҳлил натижаларига кўра, коронавируслар тўртта авлодга бўлинади: альфакоронавирус, бетакоронавирус, гаммакоронавирус ва дельтакоронавирус. Ҳозирда маълум бўлган коронавирусларнинг кўпчилигининг табиий эгалари сут эмизувчилар.
2002 йилгача коронавирусларга юқори нафас йўлларининг енгил касалликларини келтириб чиқарувчи қўзғатучилар сифатида қаралган (жуда кам учрайдиган ўлим ҳолатлари билан). 2002 йил охирида одамларда SARS пайдо бўлишига олиб келадиган SARS қўзғатувчиси бўлган коронавирус (SARS-CоV) пайдо бўлди. SARS-CоV табиий резервуари - бу кўршапалаклар, оралиқ ҳўжайин - туялар. Умуман олганда, эпидемия даврида 37 мамлакатда 8000 дан ортиқ касаллик қайд этилган, уларнинг 774 таси ўлимга олиб келган. 2004 йилдан бери SARS-CоV билан боғлиқ бўлган SARS нинг янги ҳолатлари ҳақида хабар қилинмади.
2012 йилда дунё Бетакоронавирус жинсига тегишли бўлган Яқин Шарқдаги нафас олиш синдромининг қўзғатувчиси бўлган янги МЕRS коронавируси (МЕRS-CоV)га дуч келди. МЕRS-CоV коронавирусларининг асосий табиий резервуари - бу бир ўркачли туялар (дромедариялар). 2012 йилдан 2020 йил 31 январгача МЕRS-CоV вирусидан келиб чиққан 2519 та коронавирус инфекцияси қайд этилган, улардан 866 таси ўлим билан якунланди. Барча ҳолатлар географик жиҳатдан Арабистон ярим ороли билан боғлиқ (82% ҳолатлар Саудия Арабистонида қайд этилган). Ҳозирги вақтда МЕRS-CоV айланиб юришини давом эттирмоқда ва касалликнинг янги ҳолатларини келтириб чиқармоқда.
Янги SARS-CоV-2 коронавируси бир занжирли РНК вируси, Cоronaviridae оиласига тегишли, Bеtа-CоV B тизимига тегишли. Вирус ушбу оиланинг бошқа вакиллари сингари, II патогенлик гуруҳига киритилган (SARS-CоV, МЕRS-CоV).
Қўзғатувчининг кириш дарвозаси - юқори нафас йўлларининг эпителийси ва ошқозон-ичакларнинг эпителиал ҳужайралари. Касалланишнинг бошланғич босқичи SARS-CоV-2 нинг ангиотензин конверсиялаш ферменти (АCЕ2) II туридаги рецепторлари бўлган мақсадли ҳужайраларга кириб бориши. АCЕ2 рецепторлари нафас йўллари, буйраклар, қизилўнгач, қовуқ, ёнбош ичак, юрак, марказий асаб тизимининг ҳужайраларида мавжуд. Аммо асосий ва тез эришиш мумкин бўлган нишон - пневмониянинг ривожланишини аниқлайдиган ўпка альвеолаларининг II-типдаги ҳужайралари (АТ2). SARS-CоV-2 ҳужайрасининг ишғол этилишида CД147 нинг роли ҳам катта.
SARS-CоV-2 нинг тизимли қон айланишидан ёки этмоид суяги (Lamina cribrosa) пластинкаси орқали тарқалиши мия шикастланишига олиб келиши мумкинлиги аниқланди. Касалликнинг дастлабки босқичида беморда ҳиднинг (гипосмия) ўзгариши марказий асаб тизимига зарар етказилишини кўрсатиши мумкин.