Збекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги


Тупроқ - грунт катламидаги сув заҳираларининг ўзгариши


Download 0.49 Mb.
bet30/49
Sana17.06.2023
Hajmi0.49 Mb.
#1539887
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   49
Bog'liq
KITOB Gidrofizika va SBT

2.4.3. Тупроқ - грунт катламидаги сув заҳираларининг ўзгариши
Тупроқ катламида доимо маълум миқдорда намлик бўлади. Бу намлик тупроқнинг намлигани белгилаб, қуйидаги омиллар таъсирида шаклланади:
A) атмосфера ёғинларнинг тупроқда шимилиши;
Б) капиллярлар орқали фунт сувларининг тупроқга кўтарилиши;
B) сорбция ва капилляр ҳодисалар таъсирида тупроқнинг сув ушлаб қолиш қобилияти ва намликнинг қайта тақсимланиши;
Г) Тупроқдаги сувнинг буғаниши ва ҳакозо.
Тупроқнинг фунт намлигини аниқлаш усулларидан энг кенг таркдлгани бу термостат – тортиш усулидир.
Бу усул билан тупроқ - грунт намлигини аниқлаш учув махсус скважиналар казилади ва улардан тупроқ - грунт намуналари олинади. Бу намуналар куритишдан олинади ва кейин тарозида тортилали ва ошрликнинг фарқи Тупроқ- грунтларнинг намлигини белгилайди. Намуналар доимий Оғирликкача, 100-105° С ҳароратда куритилади.
Юқорида курсатилган усул билан аниқланган тупроқнинг намлиги одатда қуруқ тупроқга нисбатан фоизда олинади. Уни миллиметрга ўтказиш учун қуйидаги ифода қўлланилади:
М=0,1 ,
бу ерда, - тупроқ - фунтнинг намлиги, - тупроқ - грунтнинг зичлиги, г/см3 , - намликни аниқлайдиган тупроқ грунтнинг қатлами, см. ермостат тортиш усули ёрдамида аниқланган тупроқ намлиги 1% атрофида ўзгаради.
Шу усул билан бирга бошқа куритиш усуллари ҳам мавжуддир. Кимёвий (иссиқ ва совуқ спирт, корбид ва ҳк.) инфракизил спектрда тупроқни куритиш, элеюро куритиш, пикнометр ва Бошқалар. Бу усллар махсус адабиётларда ёритилган. Сув мувозанати тадкикотларида нaмлиги миқдори грунт сувларигача бўлган буғун тупроқ - грунт қатлами учун улчамлар керак, акс ҳолда дарё ҳавзасининг сув мувозанатини тузганда катта хатоликлар кузатилади.
Тупроқнинг юқори, I млик қатламидаги суь заҳиралариии баҳолаш учун дарё ҳавзасида одатда афометеорологик станциялар ўрнатилади - Агарда тупроқ намлиги ҳар 10 кунликда кузатилса, унинг ўртача ойлик қиймати кузатиш пунктида қуйидаги ифода буйпча аниқланади:
М=(М1 2 +M3 +M4)/4
бу ерда, М1 2 3 декада бошидаги намлик йиғиндиси, Мn -3 декада оҳиридаги намлик захирасининг йиғиндиси.
Агарда тупроқ намлиги ҳар 10 куида кузатилса, бу ҳолда ўртача ойлик намлик миқдори, ўртача арифметик усул билан, бу демак хисоблаш даврининг боши ва охирги қийматларининг фарқидан аннкланади. Қиш ойларида тупроқдаги намлик захираси афометеорологик станцияларда улчанмайди. Ўлчашлар фақат доимий сув мувозанати участкаларида кузатилади. Бу вақтда тунрокдаги намлик захиралари куз ойларидан бахор ойларигача интерполяция усули билан аниқланади, демак тахминий натижалар олинган бўлади. Тупроқ грунтнинг 1 м лик қатламидаги намлик забираларининг ўзгариши хисоблаш вақти оралит учун агрометеостанцияда қуйидаги формула бўйича аниқланади:
М=Мкн,
тупроқдаги намлик заҳираларни ҳисоблаш учун Андреянов ушбу ифодаларни таклиф этади.
MK=[1/(1+C*)][MН(1-C*)+P-En,-Y- Sn – U];
MK=MH+P-En-Y- Sn- U;
Мн=[1/1+С*)][м (1 + C*)-P + En+yғ Sn+ U];
Мнк -Р-Е0+У+ SM+ U;
бу ерда, MK, MH - тупроқнинг самарали намлиги, ҳисоблаш интервалининг бошида ва оҳирида, Р - дарё ҳавзасига ёққан ёғин; E0 - ўсимликлар билан ушлаб қолинган ва буғланишга сарфланган ёган миқдори; У-оқим, Sn - дарё ҳавзасидаги, кўллар, сув омборларида, дарё тармокларида, ҳовузларда, қордаги сув заҳираларининг ўзгариши, U-ep ости сувларининг ўзгариши, C*=(E0-En)/2Mf вараметр буғун ҳавза учун аниқланади, £„-бу1ланувчаилиқ М,-энг кичик самарали намлик сиғими, Будико таклиф этган тенгламалар ёрдамида тупроқ - грунтдаги намликни вақт оралигннинг оҳири учун аэрация қатламининг сув мувозанат тенгламасидан:
MK=MH+i+E2-j-Ya-Ea
ва буғланишни ҳисоблаш ифодасидан:
Еа=(E0-E)(Mн+MK )/(2Mf)
фойдаланиб аниқ ҳисоблаш мумкин.
Бу ерда Mн - аэрация қатламида ҳисоблаш даврининг бошидаги намлик миқдори; Ya - тупроқ-грунт оқими, гидрографдан аниқланади: Еа, Ег аэрация ва грунт сувлар қатламидаш буглапиш миқдори, i, j -аэрацйя ва грунт сувлар катламига сизиб ўтган сув ҳажми MK - миқдори эса қуйидаги ифодадан аниқланади:

Дарё ҳавзасида кдзилган скважиналардаги ер ости сувлари сатҳини кузатиб, уларнинг ўзгаришини аниқлаш мумкин. Сув сатди васайганда Тупроқ-грунт намлик вараметри v сув бериш коэффициента v1 билан белгилайди. Сув сатҳи кўтарилганда эса тупроқ - грунтларинипг v2 туйиниш дефииити белгилайди.
Ер ости сувларининг узгаришини алоҳида кўпайиш ва камайиш даврлари учун ҳисоблаш керак. Бу элементни тахминий баҳолаш учун тупроқ грунтнинг туйиниш дефицити маълумотларидан фойдаланиш мумкин, агарда уларнинг қиймати сув бериш коэффициентига тенг бўлса. Дарё ҳавзасининг участкалардаги ер ости сувлари заҳирасининг ўзгариши қуйидаги тенгламадан аниқланади:
Sri =-vi H;


бу ерда, H - участкадаги ер ости сувлари ўртача сатаднинг ўзгариши, Ҳисоблаш даврининг боши ва охирги қийматлари фарқи билан аниқланади. Ер ости сувларининг ўртача сатҳи ўртача арифметик ёки медвана усули билан аниқланади.

АДАБИЁТ
1. Акрамов 3., Рафиков.А. Прошлое, настоящее и будущее Аральского


моря.-Ташкент: Мехнат, 1990.
2. Бабкин В.И., Вугаинский B.C. Водный баланс речных бассейнов.-Л.: Гидрометсоиздат, 1971.
3. Булапко А.Г. Водный баланс речных водосборов. -Д.: Гидрометсоиздат, 1971.
4. Винников С.Д., Проскуряков Б.В. Гидрофизика. -Л.: Гидрометеоиздат, 1988.
5. Водные ресурсы проблемы Арала и окружающая ереда.-Ташкент: Из-во «Университет», 2000.
6. Водогрецкий В.Е., Кпестовский О.И. Воднобалансовые экспедиционные исследования. -Л.: Гидрометеоиздат, 1975.
7. Мишон В.М. Практическая гидрофизика: Учебное пособие. - Л.:
Гидрометеоиздат, 1983.
8. Мишон В.М. Гидрофизика. Учебное пособие.-Воронеж: Изд-во Воронеж, ун-та, 1979.
9. Одрова Т.В. Гидрофизика водоемов суши. -Л.: Гидрометеоиздат, 1979
10. Расулоа А.Р., Хикматов Ф.Ҳ Умумий гидрология.-Тошкепт:
«Университет», 1995.

Download 0.49 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   49




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling