Збекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги

2.3.3. Буғланувчанлнк
Ушбу мавзу маълум ҳудудга хос бўлган гидрометеорологик режим таъсирида содир бўладиган буғланишни ва бугланувчанлик миқдорини аниқлаш усулларини ёритишга багишланган.
Дарё ҳавзасининг сув мувозанати элементларини хисоблаганда буғун ҳавза майдопидан умумий буғлангая намлик миқдорининг қийматини аниқлаш керак бўлади.
Дарё ҳавзаларидаи ялпи буғланишни хисоблаганда тупроқдаги намлик захираларини аниқламэслик учуи бугланувчанлик миқдори киритилади. Буғлагувчанлик деганда маълум бир метеорологик шароитда маълум юзадан, чегараланмаган ҳолда, максимал буғланиши мумкин бўлган сув миқдорига айтилади. Бугланувчанликни дала шароитида тажрибалар ёрдамида аниқлаш жуда ҳам мураккаб масаладир, чунки буишниш жадаллигига буглатувчи юзанинг майдони, ҳарорати атроф муҳитнинг метеорологик шароити ва ҳ.к. катта таъсир кўрсатади. Бугланувчанликни аниқлаш усуллари қатор муаллифлар томонидан тавсия этилган.
Баъзи олимлар бугванувчанликни сув юзасидаги буғланишга тент деб олишни, баъзилари эса бугданувчанликни (ўта нам тупроқ) билан тулдиршван тупроқ - буғлатгичлари ёрдамида ўлчашни тавсия этишади. Шунинг учун, кўп холларда турли буглаткич асбоблар кўллаб, бугланувчанликни аниқлаш мумкин.
Агарда бўшатувчи майдоннинг улчами катта бўлса, намликнинг юзадан буғланиши куваяди, натижада ҳавонинг ҳарорати ва намлиги ҳам ортади. Бу эса ўз навбатида шу худудваги букланувча!шикни камайтиради.
Буғланувчанликни тажрибалар орқали аниқлаш ўта мураккаб вазифа бўлганлиги учун тадқиқотчилар масаланинг содда ечимини топишга ҳаракат килишди. Бу йўналищдаги изланишларни В.В.Докучаев, Г.Н.Вусоцкий, А.Пепқ Р.Шрейбершар олиб боришган. Уларнинг илмий ишларида бугланувчанлик миқдори сув юзасига урнатилган асбоблардан кузатилгаи буғланиш кдаматларига тенг деб олинади.
Бугланувчанликни (£й)-хисоблаш учун сув юзасидаги буғланиш билан хавонинг намлик дифицити орасидаги боғланиш ифодаси қўлланилади. Ойлик вақт оралига учун қўлланиладиган Э.М.Ольдекоп ифодаси қуйвдаги кўринишга эга:
E₀=md,
бу ерда /-ҳаво намлик дефицити; m-коэффициент, йилнинг илиқ ойлари учун 22,7 га тенг, совук. ойларида 16,0. Дарё ҳавзалари юзасидан йиллик ва ойлик даврларда бугланувчанликни ҳисоблаш учун Тюрк ифодасидан фойдаланиш мумкин. Тюрк изланишларига кўра йиллик давр учун бугланувчанлик хавонинг ўртача йиллик ҳароратига боғлиқ ҳолда бахоланади:
Е₀=300+25 t+0,05 t³.
Ойлик ва ўн кунлик вақт оралиги учун Тюрк қуйидаги ифодани таклиф этади:
E₀=0,03(t+2) ,
бу ерда t -вақт хаво ҳароратининг ўртача ойлик миқдори, °С; (Q+q)-Кусш радваииясининг йиғиндиси, Вт/м2,