Збекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги

Синов саволлари:

1. 
   Буғланувчанлик нима?
   
2. 
   Буғланувчанлик мщдори қандай аниқланади?
   
3. 
   Тюрк ифодасини 'ёзиб беринг.
   

2.3.4. Дарё оқими, унинг ер усти ва ер ости ташқил этувчилари
Қуйидаги мавзуда дарё оқимининг ер усти ва ер ости ташқил этувчиларини генетик фазалари бўйича аниқлаш усуллари ёритилган.
Дарё оқими ҳам ёғин ва буғланиш каби дарё ҳавзаси учун сув мувозанати тенгламасининг асосий элсментидир. Дарё оқими сув мувозанати тенгламасининг бошқа элементларига нисбатан йиғинди кўринишда оҳирги створда аниқ улчанали. Кузатишлар маълумотлари бўлмаган ҳавзалар учун оқимни турли хисоблаш усуллари яратилган бу усуллар ўрганилмаган дарёлар учун қўлланилади.
Дарё оқиминииг ҳосил бўлиш жараёнини гидромет бошқармасининг сув мувозанати тажриба станцияларида ўрганилади - Умуман, оқим қиймати ёғин миқдорига, дарё ҳавзасининг намлигига, жойнинг рельефи ва характерига, Тупроқ т Ўзнлишига, ўсимликлар к.ипламига ва бошқа табиий ва антропоген омилларга боғлиқ бўлади.
Ўзоқ вақт мобайпида дарё оқими гидрологик изланишда генетик ташқил этувчиларга булинмасдан кўриб чикилган. Ўша пайтда оқимнинг ўртача йиллик қиймати сув мувозанати тенгламаси ёрдамида аниқланган эди.
Кузатиш пункти тармоқларининг ривожланиши ва сув мувозанатини аниқ урганиш натижасида дарё оқимини чуқур ўрганишга шароит яратилди.
Дарё оқимини кўплаб муаллифлар томонидан тавсия этилган ер усти ва ер остиларига ажратиш схемаларига алоҳида тўхталиб утмасдан, фақат энг муруккаб хисобланган ер ости ва ер усти сувларини тулинсув даврида аниқлашга эътибор бериш мумкин. Бу даврда турли муаллифлар ер ости сувини ҳар хил баҳолайдилар.
Баъзи бир олимлар ер ости сувлари тулинсув даврида кувайяди дейдилар, бошқалари эса, аксинча хисоблайдилар.
Воскресенский схемаси бўйича оқим гидрографида унинг ер ости ташқил этувчиси қуйидагича - аниқланади: ордината ўқи бўйича баҳоргача бўлган сув сарфидан нишаби кичик бўлган баландлик бўйича межень даврпдаги сув сарфи билан туғри чизиқ орқали тўташтирилади, бу пайтда дарё асосан ер ости суви билан тўйинади.
Поляков ва Куделин схемаси бўйича дарё ҳавзасида ер уста ва ер ости сувлари бир-бири билан гидравлик богланган бўлиб, тулинсув даврила ер ости суви камаяди. Унинг энг кичик қиймати тулинсувнинг энг катта қийматига тенг бўлади, бунга асосий сабаб гидравлик босимдир. Оқимнинг бошқа фазаларида юқорида курсатилган схема бўйича булинади ва межень давридаги сув сарфлари тўташтирилади.
П.П.Воронков эса йуд қуйилган камчиликларни ҳисобга олиб, ҳавзадаги Тупроқдан утувчи сувларнинг оқим фазаларини сувнинг кимёвий тўзилишига боғлиқ ҳолда туртта фазага ажратишни так лиф этади ва бу фазалар дарё сувинштг генетик фазаларига мос келади:

1. 
   Атмосфера ёшнларидан ҳосил бўлган сувининг ер усти ва ёнбашрлар бўйича дарёлар ва сув ҳавзаларига окиши.
   
2. 
   Жойнинг тупроқ қатлами бўйича мавжуд арикчалар билан вастга караб окиши. Бу куринишдаги сувлар ер юзасига сизиб чикиб ер усти сувлари билан кушилиб, ҳавза майдонида тупроқ. ва ер усти
   сувларини ҳосил қилади.
   
3. 
   Тупроқ қатламинииг суви, бу сув асосан чуқур жойлашган бўлиб, ер юзига-дарёга сизиб чикувчи сувлардир, яъни тупроқ-грунт сувлари дейилади.
   
4. 
   Сувли катламдан (пласт) сизиб чикувчи сувлар. Ўзан тармоқларига сизиб чикувчи грунт сувлари.
   

Воронков томонидан ажратилган атмосфера сувларининг фазалари дарё оқимнинг ҳосил бўлиш характеристикасидир, шунинг учун унинг куиидаги куринишларини ҳисобга олиш мумкин: ён багирларнинг ер усти суви, тупроқ-грунт, грунт сувларининг оқими, ўзан тагидаги оқим, чуқур жойлашган ер ости сувли жинсларнинг ер ости суви, буларга дарёнинг таъсири йук-
1) Ёнбағирларнимг ер усти суви. Асосан бахррги тўлинсув даврида, ҳамла қишки ва ёзги-кузги тошқинлар вақтида кузатилади. Бу оқим агар сув йиғилиш майдонида қор сувлари ёки ё'мгор сувларининг намланиш жадаллиги, шимилиш жадаллигидан кўп бўлгандагина пайдо бўлади, яъни ер устидаги сув окиши хусусиятига эга бўлади.

2. 
   Тупроқ - грунт сувлари ҳар хил сувлар, яъни қор ёки ёмғир сувларининг тупроқ қатламига шимилиши натижасида ҳосил бўлади. Баъзи вақтларда бу сувлар ер юзасига сизиб чикувчи
   вастликка окади (чуқурга, жарликка, майсазорга). Бу куринишдаги оқим вақтинчалик кичик жилга ёки сойлар учун ҳарактерлидир.
   
3. 
   Грунт сувларининг оқими, бу куринишдаш сувлар тўғридан - тўғри дарёга келиб қуйилади. Бир қисми водийларга сизиб чиклб, булок шаклида бўлади. Грунт сувларини бошқа
   ҳавзадан окиб келувчи сувлар ҳам туйинтириши мумкин.
   
4. 
   Аллюввиал қатламидаги сувлар оклми.
   

Бу типдаги сувлар дарё Ўзан и остида жойлашган бўлиб, ўзан ости оқими дейилади. Ўзан ости оқимини баъзи тоғли ўлкалар дарёларида учратиш мумкин. Дарё'ларда бу куринишдаги сувлар оқими межень давридаги Ўзан оқимига нисбатан кўпрок бўлиши мумкин.
Чуқур жойлашган тоғ жинсларининг сувлари асосан юқори катламлардаги ер ости сувларига туйиниб, ер ости сув ҳавзаларини ҳосил қилади ёки аста-секин оқиб, денгиз ва океанларга сизиб чиқиши мумкин.
Воронков тавсия этган ер усти ва ер соти ок.имларини гидрографиядан ажратиш усули Куделин усулига ухшашдир. Дарё ок^ми ер ости сувларида туйинишга ўтиш вақти тулинсув ва тошқинлар даврида сув сатҳининг кескин кўтарилиб, пасайиши вақтининг тугаши билан аниқланади.
Дарё ўзани ва ер ости оқимлари гидравлик боғлиқ бўлса, тулин ва тошкин сув даврларида ер ости сувлари Ўзан оқимининг босими таъсирида Ўзанга сизиб чикмасдан фақат ер усти сувларига туйиниб туради.
Тўлин ва тошқин сув тугаши билан дарёнинг ўзан оқими ер ости оқимига туйина бошлайди. Бунга карамасдан узоқ участкаларда жойлашгани ер ости сувининг охирги қисми маълум вақт ўтиши билан қуйилиш створига етиб келади.
Ер ости сувларининг етиб келиш вақти қорнинг максимал эриш вақти ва тулинсув чуккяси кузатилган вақтнинг фарқи билан аниқаланади. Етиб келиш вақтидаи фойдаланиб, гидрографдан ер ости сувларининг Ўзанга чиқиш сарфи нолга тенг бўлган вақти аниқланади.
Дарёда сув сатҳининг кескин кўтарилишидан тулинсув бошланишига к.адар дарё Ўзанида фак.ат ёнбагирларнинг ер усти сувлари ва тупроқ ер усти сувлари мавжуд бўлади. Бу куринишдаги сувларнинг тугаши тулинсув ёки тошқинлар даврида, асоан ёнбагарлардаги қорнинг буғунлай эриб туриш вақти билан, албатта, етиб келиш вақтини ҳисобга олган ҳолда, аниқланади. Шундай, қилиб, қор қатламининг эриб бўлиш вақти (етиб келиш вақтии ҳисобга олганда) ер усти сувларининг тугаши вақтига мос келади.
Ер ости сувларининг дарёга етиб келиш вақти тулинсув даврининг васайиш' вақти билан аниқаланади, бунинг қиймати қишки менеждан тахминан 2 баробар кўпдир. Ер ости сувларининг дарёга қуйилишининг аниқ вақти уларнинг кимёвий тўзилиши ва минерализациясидан аниқланади.
Воронков дарё оқимини ташқил килувчи сувларни генетик категория л ар га ажратиш учун бир хил табиий географик шароитдаги кичик дарёлар ҳавзаларини кўриб чикди. Катта дарё" ҳавзаларида бу усулдан фойдшшниш учун уни кичик ҳавзаларга бўлиб, алоҳида генетик турлари аниқланади ва сўнг натижалар буғун катта ҳавза учун умулаштирилади.