Збекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги

Синов саволлари:

1. 
   Гидрографдан ер ости босимини қандай аниқлаш мумкин?
   
2. 
   Дарё ҳавзасидаги сувларнинг оцим фазаларини айтиб беринг.
   

1. 
   Дарё ҳавзасида ҳосия бўлган оқимнинг генетик фазаларини айтиб беринг.
   
2. 
   Дарё оқимининг Воскресенский тавсия этган ташқил этувчиларини айтиб беринг?
   

2.4. ДАРЁ ҲАВЗАЛАРИДАГИ СУВ ЗАҲИРАЛАРИ, УЛАРНИНГ ЎЗГАРИШИ ВА ҲИСОБЛАШ УСУЛЛАРИ
Қуйидаги мавзуда дарё ҳавзаларидаги кўллар, сув омборлари, қор қоплами, тупроқ-грунт қатламлари, ер ости сув ресурсларини еа уларнинг ўзгаришини, шунингдек дарё тармоқларидаги сув миқдорини аниқлаш масалалари ёритилган.
Дарё ҳавзасидаги намлик захирасини вақт оралигидаги Ўзгариши Қуйидаги ифода ёрдамида аниқланади:
AS=P-y-E
Дарё ҳавзаси юзасидаги намлик за\ирасининг йипшдиси қор қопламида музлик ва муз қатламларида, кўллардаги, сув омборидаги, дарёдаги муз ва дарё тармокдари ва аэрация зонасидаги намликдан ташқил товади.
2.4.1. Кўллар, сув омборлари, Ўзан тармокларидаги сув захиралари ва уларнинг Ўзгариши
Кўлларда, сув омборларида ва кичик тугонларда сув заҳираларининг ўзгариши қуйидагнча баҳоланади:

1. 
   Хар бир кўл ва сув омбори ҳажмининг сув сатҳига боғлиқлиги графиги чизилади. Сув сатҳининг ўртача қийматини аниқлаб, сув мувозанати тузилаётган вақтнинг боши ва охири учун эгри чизиқлан ҳажм олинади, сўнг уларнинг фарқи адсобланади. Бу фарқ кўл ёки сув омбори ҳажмининг вақт бўйича ўзгаришини
   курсатди.
   
2. 
   Кўл ва сув омбори ҳажмнинг ўзгариши юза майдонига булинади. Тупроқ. юзасининг кичик гадир-будурлиги, кичик ёрикдар депресияси, ўрмон қоплами, торф ёткизикдарининг юқори қатлами ва ҳакозоларни «Контактли қатлам» дейилади ва бу қатламда сув заҳираси бир неча ўн мм бўлиши мумкин.
   

«Контактли қатламдаги сув заҳираси ҳакида маълумотлар биринчи марта 60 - йилларда самалётдан гамма-сеъмка ёрдамида олинди.
Ўрмонларда сувнинг сакдаб қолиниши дарахтларнинг турига боғлиқ бўлади: баргли урмонларда 5-10 мм, игнали-20 мм, оқимсиз чуқурликдаги чулларда ва чул-урмонларда бир неча миллиметрга тенг бўлиши мумкин. Г.П.Калинин биринчи бўлиб дарё тармокларида тулинсув давридаги сув мувозанат тенгламаларига дарё тармокларидаги сув заҳиралариниш ўзгаришини алоҳида элемент сифатида киритишни тавсия этди.
Дарё тармокларидаги бир вақтдага сув заҳираларини Р.А-Нежиховский усули ёрдамида ҳисоблаш мумкин. Бунинг учун катта дарё тармокларини ирмоқсиз қисмларга бўлиб ҳисоблаш керак. Уларнинг чегараси эса йирик ирмокларнинг қуйилишидан утказилади.
Дарённнг бир қисмидаги сув ҳажмини ҳисоблаш учун, (S_py) acocaн шу вақтдаги ўртача сув сарфи Q_j ва ҳамда сувнинг оқиб ўтиш вақти zj керак бўлади:
S_pj =Q_j
Дарё ҳавзасида гидрометрик кузатишлар олиб борилса куиидаги усулларнинг биридан фойдаланиб, дарё тармокларидаги сув заҳиралари ^исобланади:
1) Q_j=m Q_j, ифода бўйича, бунда, m-участкагача створдаги майдонга нисбати.
Q_j - кам ирмоқ к.уйиладиган жойдаги гидроствордаги ўлчанган сув сарфи.
2) дарёнинг шу қисмида йирик ирмоклар кушилмаса ўртача сув сарфи қуйидагича аниқданади:

бунда Q_jl ва Q_j2 - дарё қисмининг юқори ва қуйи створидаги сув сарфлари.
Агарда шу ерда йирик ирмок қуйилса ва унинг оқимга қушган ҳиссаси 50 % ни ташқил этеа, бу ҳолда ирмокнинг ҳиссаси ҳисобга олиниб, сув сарфи куиидаги тенгламадан аниқланади:
Q_j=[rQ_j1+ (1-)Q_j2]
Ҳисса кушиш коэффициента r - қуйидагача топилади:

Бунда L₁ - участканинг гоқори қисмида жойлашган створдан кушилган дарёгача бўлган масофа, унинг майдони - f₁; L ва f - участканинг умумий ўзунлиги ва майдони. Агар дарёнинг шу қисмида икки бир хил ирмоқ келиб қуйилса, бу ҳолда сув ҳажми куиидаги ифода бўйича ҳисобланади:
S _pj=в₁Q₁+ в₂Q₂+ в₂Q₂ бунда Q₁ Q₂ Q₃
Ирмоқларнинг юқори ва қуйи кдсмидаги сув сарфлари м³/с, в₁, в₂, в₃ - ҳар бир дарё қисмидаги ўзгармас коэффициенти қуйидаги ифодалардан аниқланади:

Ўртача ва кичик дарё тармокларидаги сув захираси қуйидагича бахоланади.
Sp=(q/V)(cF + D),
Бунда, q - оқим модулининг ўртача арифметик қиймати, кичик репрезентатив ухшаш дарёлар учун ҳисобланади;
V - ҳавза бўйича ўртача оқим тезлиги; F- умумий лавза майдони;
С ва Д -параметрларнииг қийматлари турли табиий зоналар учун жадвалдан олинади.
Ўртача оқим тезлиги V тахминан аналог - дарёнинг ўртача арифметик тезлиги бидан баҳоланиши мумкин:
v = 0,75vQ^0,25_max бунда Q_max,
Ўртача кўп йиллик максимал сув сарфи, кузатилган маълумотлардан олинади. Агар кузатишлар бўлмаса, бу ҳолда аналог дарёлардан олинади; v - параметр, дарёнинг кайирлихлари ва морфологик элсментларига боғлиқ ҳолда жадвалдан олинади:
- сув юзасининг кам сувли даврдаги ўртача нишаблиги %. Дарё тармоқларидаги умумий сув заҳираси унинг йириқ ўртача ва кичик ирмоклардаги сув захирасининг йигандисига тенгдир.
Дарё тармоқларидаги сув захлрасининг ўзгариши қуйидагача баҳоланади:
S_p = S_pк -S_pн
бунда S_pк ва S_pн вақт оралигининг боши ва оҳирида дарё тармоқларидаги сув заҳираларининг ҳажми.
Дарё тармокларида, бир вақтдаги сув заҳираларининг ҳажми дарёнинг сув йигаш майдонига булиниб, кдглам шаклида ифодаланади.