Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта таълим вазирлиги урганч давлат университети

Назорат ва муҳокама учун саволлар

1. 
   Реал иш ҳақи номинал иш ҳақидан нимаси билан фарқ қилади?
   
2. 
   Меҳнатга ҳақ тўлашнинг қандай тизим ва шаклларини биласиз?
   
3. 
   Қайси ҳолларда вақтбай ва ишбай ҳақ тўлашдан фойдаланиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади?
   
4. 
   Меҳнат унумдорлиги ва иш ҳақини режалаштириш моҳияти нимада?
   
5. 
   

7. Автотранспорт корхоналари ишлаб чикариш харажатлари
Таянч атама ва иборалар
маҳсулот таннархи, фавқулодда зарар, ишлаб чиқариш пул харажатлари, ишлаб чиқариш моддий харажатлари, номоддий активлар амортизацияси,
7.1.Ишлаб чиқариш харажатлари, уларнинг моҳияти
Корхоналар фаолият юритиш жараёнида моддий ва пул харажатларини сарфлайдилар. Корхонанинг умумий харажатлари ичида ишлаб чиқариш харажатлари энг катта салмоққа эга. Ишлаб чиқариш харажатлари мажмуаси автокорхонага ташиш хизмати кўрсатиш ва бошқа фаолият қанчага тушишини кўрсатади, яъни маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархини ташкил қилади.
Маҳсулот таннархи корхоналар хўжалик фаолиятини ифодаловчи сифат кўрсаткичи бўлиб, корхоналар фаолиятининг ҳамма томонларини, яъни ишлаб чиқариш ва молиявий томонларини акс эттиради ва уларнинг иш самарадорлигини кўрсатади.
Маҳсулот таннархи деганда, маҳсулот ишлаб чиқариш, сотиш ва корхона молиявий фаолияти бўйича барча харажатларининг пул орқали ифодаланиши тушунилади.
Бозор иқтисодиёти шароитида маҳсулот таннархини ўрганишнинг аҳамияти турли хилдаги мулкчилик шаклларида иш юритаётган корхоналар учун беқиёсдир, зеро, ишлаб чиқариш харажатлари тўғрисида тўла маълумотларга эга бўлмасдан туриб ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва самарали бошқариш мумкин эмас.
Маҳсулот таннархини арзонлаштириш жонли меҳнат ҳамда буюмлашган меҳнатни тежашни акс эттиради, фойданинг ортишини таъминлайди, маҳсулот баҳоси ёки ташиш тарифларини арзонлаштириш имконини яратади.
Маҳсулот таннархини арзонлаштиришнинг асосий йўллари қуйидагилардан иборат: бошқарув усулларини, ишлаб чиқариш ва меҳнатни илмий ташкил қилишни, хўжалик ҳисобини такомиллаштириш, ишлаб чиқариш асосий фондларидан фойдаланишни яхшилаш, моддий ресурслардан тежаб-тергаб фойдаланиш, ишлаб чиқаришни бошқариш ва унга хизмат кўрсатиш харажатларини камайтириш, хўжасизликка қарши курашиш кабилар.
Маҳсулот (ишлар, хизматлар)нинг ишлаб чиқариш таннархини ҳосил қилувчи харажатлар уларнинг иқтисодий мазмунига кўра қуйидаги элементлар билан гурухларга ажратилади:

• 
  ишлаб чиқариш моддий харажатлари;
  
• 
  ишлаб чиқариш хусусиятига эга бўлган меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари;
  
• 
  ишлаб чиқаришга тегишли бўлган ижтимоий суғуртага ажратмалар;
  
• 
  асосий фондлар ва ишлаб чиқариш ахамиятига эга бўлган номоддий активлар амортизацияси;
  
• 
  ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган бошқа харажатлар
  

Ишлаб чиқаришнинг моддий харажатлари таркибига қуйидагилар киради:

• 
  хизмат кўрсатиш ёки маҳсулот тайёрлашда зарур компонент ҳисобланадиган хомашё ва материаллар;
  
• 
  ишлаб чиқариш заруриятлари учун сотиб олинган материаллар, таъмирлаш учун эҳтиёт қисмлар, мосламалар ва бошқа меҳнат буюмлари;
  
• 
  технологик мақсадлар, биноларни иситиш, барча турдаги энергияни ишлаб чиқариш учун сарфланадиган, четдан сотиб олинган ёқилғининг ҳамма турлари;
  
• 
  корхонанинг технологик, транспорт ва бошқа ишлаб чиқариш, шунингдек, хўжалик заруриятларига сарфланадиган, сотиб олинадиган барча турдаги энергия;
  
• 
  табиий камайишининг меъёр чегарасидаги моддий ресурсларнинг камомади ва бузилишларидан йўқотишлар.
  

Ишлаб чиқаришдаги меҳнатга ҳақ тўлаш харажатларига қуйидаги моддалар киради:

• 
  корхонада қабул қилинган меҳнатга ҳақ тўлаш шакл ва тизимларига мувофиқ ишбай ҳақлари, тариф ставкалари ва мансаб окладлари асосида ҳақиқий бажарилган ишлар учун ишлаб чиқаришдаги ҳисобланган иш ҳақи;
  
• 
  амалдаги тартибларга кўра рағбатлантирувчи тўловлар, жумладан, ишлаб чиқариш натижалари учун мукофотлар (натурал мукофотларни қўшган ҳодда) таъриф ставкалари ва окладларга касб маҳорати учун қўшимча устама тўловлар, амаддаги қонунчиликка мувофиқ кўп йиллик хизматлари учун (шу хўжалиқда бир ихтисосликдаги иш стажи учун) ишлаб чиқариш ходимларига бериладиган тақдирланишлар, мукофотлар, касб маҳорати учун таъриф ставкалар ва окладларга нисбатан) устама тўловлар, ҳаракатдаги қонунчиликка мувофиқ кўп йиллик хизматлари учун ишлаб чиқариш ходимларига бериладиган тақдирлашлар;
  
• 
  иш режими ва меҳнат шароитлари билан боғлиқ товон тўловлари, жумладан, тунги иш вақти, иш вақтидан сўнгги иш учун тўловлар.
  

Асосий воситалар ва ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган номоддий активлар амортизацияси бўйича харажатлар таркибига қуйидагилар киради:

• 
  Асосий ишлаб чиқариш фондларининг дастлабки (тиклаш) қийматидан келиб чиқиб ҳисобланган амортизация ажратмалари суммаси, лизинг бўйича ва белгиланган тартибда тасдиқланган нормалар, қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга ошириладиган жадаллаштирилган амортизация ҳам шу жумлага киради.
  
• 
  Ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган номоддий активлар (Гудвиллдан ташқари) эскириши ҳар ойда хўжалик юритувчи субъект томонидан дастлабки қиймати ва улардан фойдали фойдаланиш муддатидан келиб чиқиб ҳисобланадиган маҳсулот таннархига тегишли бўлади. Фойдали фойдаланиш муддатини аниқлаш имкони бўлмаган номоддий активлар бўйича эскириш нормаси беш йил ҳисобига белгиланади.
  

Ишлаб чиқариш тусидаги бошқа харажатлар таркибига қуйидагилар киради:

• 
  Ишлаб чиқариш жараёнига хизмат кўрсатиш харажатлари.
  
• 
  Ишлаб чиқариш ходимларини белгиланган ишлаб чиқариш жараёнига тегишли бўлган хизмат сафарларига юбориш бўйича нормалар доирасида ва улардан ортиқча харажатлар.
  
• 
  Ишлаб чиқариш ходимларини ва ишлаб чиқариш активларини мажбурий ва ихтиёрий суғурта қилиш харажатлари.
  
• 
  Ишлаб чиқаришнинг ички сабабларига кўра бекор туришлар туфайли йўқотишлар.
  
• 
  Маҳсулот (хизматлар)нинг мажбурий сертификация қилиш харажатлари.
  
• 
  Ишлаб чиқариш жароҳатлари туфайли меҳнат қобилияти йўқолиши муносабати билан тегшили ваколатли органларнинг қарорлари асосида ва қарорларисиз тўланадиган нафақалар.
  
• 
  Умумий фойдаланиладиган йўловчилар транспорти хизмат кўрсатмайдиган йўналишларда ходимларни иш жойига олиб бориш ва олиб келиш билан боғлиқ харажатлар.
  

7.2.Харажатларнинг таснифланиши

Амалдаги қонунчиликка мувофиқ хўжалик юритувчи субъектларнинг барча харажатлари қуйидаги гуруҳларга ажратилади^12[24]:
1. Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархига қўшиладиган харажатлар;
2. Ишлаб чиқариш таннархига қўшилмайдиган харажатлар, аммо давр харажатларига қўшиладиган харажатлар (асосий фаолиятдан кўрилган фойдани аниқлаш учун).
3. Корхонанинг умумхўжалик фаолиятидан кўрган фойда ёки зарарини аниқлашда ҳисобга олинадиган молиявий фаолият харажатлари.
4. Фавқулодда зарар (солиқ тўлашга қадар аниқланадиган фойдани ҳисоблашда иштирок этадиган).
Хўжалик юритувчи субъектларнинг харажатларини юқоридаги таркиб бўйича гуруҳланганда, ҳар бир гуруҳ харажатлари қуйидагича туркумланади:
1. Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархига қўшиладиган харажатлар қуйидагича туркумланади:
а) бевосита ва билвосита моддий харажатлар;
б) бевосита ва билвосита меҳнат харажатлари;
в) ишлаб чиқаришдаги маъмурий харажатлар.
2. Давр харажатлари қуйидагича туркумланади:
а) сотиш бўйича харажатлар;
б) бошқарув харажатлари;
в) бошқа муомала харажатлари ва зарарлар.
3. Молиявий фаолият бўйича харажатлар қуйидагича туркумланади:
а) фоизлар бўйича сарфлар;
б) чет эл валютаси курси ўзгаришидан кўрилган зарар;
в) қимматли қоғозларга қўйилган маблағларни қайта баҳолашдан кўрилган зарар;
г) молиявий фаолият бўйича бошқа сарф-харажатлар.
4. Фавқулотда зарарлар одатда туркумланмайди. Фавқулодда зарарлар - бу хўжалик юритувчи субъектларнинг одатдаги фаолиятидан четга чиқувчи ҳодисалар ёки операциялар натижасида вужудга келадиган ва рўй бериши кутилмаган одатдан ташқари харажатлар моддаларидир. У ёки бу модданинг фавқулодда зарарлар моддаси сифатида акс эттирилиши учун у қуйидаги мезонларга жавоб бериши керак:
- корхонанинг одатдаги хўжалик фаолиятига хос эмаслик;
- бир неча йил мобайнида такрорланмаслиги керак;
- бошқарув ходими томонидан қабул қилинадиган қарорларга боғлиқ
эмаслик.