‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

qil. 
(Abay)
I shaxsda faqat istak ifodalanadi:
Shu go 'zallik tarovatin 
Satiiarga 
solayin.
Yashilligin, isin, totin,
Aslin olib 
qolayin. 
(Tursunoy Sodiqova)
Lckin badiiy nutqda 1-shaxsda so‘zlovchi o‘ziga o‘zi buyruq berishi 
mumkin. Bu 2-shaxs, birlik yoki ko‘plik shakli orqali amalga oshiriladi: 
Xo‘sh, Mulla Mamajon, endi nima qilmoqchisan? Biror yoiini 
top. (G'afur G‘ulom)
1-shaxs ko'plik shakli istakdan tashqari, harakatga d a ’vat 
m a'nosini ifodalaydi: 
Talabalik oldidagi burchimizni 
bajaraylikt 
llm 
cho'qqilarini zabt 
etaylik!
Shunday qilib, morfologik shakllaming stilistik imkoniyatlari rang- 
barang bo‘lib, turli nutq ko‘rinishlarida har xil namoyon bo‘ladi.
Nazorat savollari
1. -li sifat yasovchi alfiksi qaysi aflikslar bilan sinonim bo‘la oladi?
2. O lm oshlardan qaysi biri stilistik tanlash va biri o ‘rnida 
ikkinchisini qo‘llash xususiyatiga ega?
3. F e ’llarning shart mayli badiiy nutqda qanday m a'nolam i 
bildirish uchun ishlatiladi?
4. Buyruq-istak maylining qanday stilistik xususiyatlari bor?
Tayanch ifodalar
Mayl — fe’l tushunchalaridan biri. 
Neytrallik — stilistik bo'yoqsizlik. 
Modallik — qo‘shimcha m a’no ifodalash. 
Adabiy nutq - me'yorlashtirilgan nutq.
60
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

SINTAKTIK STILISTIKA
Reja:
1. Sintaktik stilistikaning vazifalari.
2. Sintaktik sinonimiya.
3. Gap bo'laklariga xos stilistik xususiyatlar.
Sintaktik stilistikada sintaksisning o ‘rganish obyekti bo‘lgan gap, 
uningbo'laklari, gap bo'laklarining tartibi, gapning ifoda maqsadiga 
va tuzilishiga ko‘ra turlarining stilistik imkoniyatlari o ‘iganiladi.
Stilistika uchun sintaksis juda muhim soha hisoblanadi. Yirik tilshunos 
olim M.Verli: «Stil so‘zga qaraganda ko‘proq gapda shakllanadi», — 
deb juda to‘g‘ri ta’kidlagan edi. L.N.Tolstoy esa adibning mahorati eng 
mos, zaruriy so‘zni eng mos, zaruriy o ‘rinda ishlatishda ko‘rinishini 
qayd etib o ‘tgan edi.
U m um an, vazifadosh stillarn in g shakllanishida sintaksis 
m uhim o ‘rin tutadi. Ammo ayrim sintaktik hodisalar vazifadosh 
stil k o ‘rin ish la ri b o 'y ic h a ch eg aralan g an h o ld a ish latilish i 
m um kin: sifatdosh va ravishdosh oborotlar, ayrim yordam chi 
so ‘zlar kitobiy nutqga xos boTsa, ellip tik gaplar, toTiqsiz 
gaplar so‘zlashuv nutqiga xosdir:
I. 
Asrorqul usta M o'm innine dam ini hosib. b o ‘Iak ishlarea 
qarashib. do'konda yotib yurardi. 2. U haddan tashaari qizarean. 
o'zini qaerga qoyishini bilmayotganga o'xshardi. (Abdulla Qahhor)
S in tak tik vositalar n u tq d a boy stilistik im k o n iy atlard an
hisoblanadi. Ayniqsa, sintaktik hodisalar sinonim iyasi m uhim
ahamiyatga ega.
H ar bir stilning o ‘ziga xos sintaktik belgilari boTadi. Ilmiy stilga 
xos boTgan m atn sintaksisini dram a asariga xos boTgan m atn 
sintaksisidan farqlash oson. M asalan, ilm iy-om m abop stilda 
so‘zlovchi fikrini izcliil va aniq ifodalashga e ’tibor beradi. Dramatik 
asarlarda esa so‘zlovchi fikrini birdaniga aniq ifodalay olmaydi. 
Fikming mazmuni ikki va undan ortiq shaxslaming suhbati davomida 
aniqlanadi. Masalan: