Zbekiston respublikasi oriental universiteti

1.2.Mahmud G’aznaviyning Hindistonga yurishi
Musulmonlar hujumi XI asrning 2 chi yarmidan qaytadan boshlandi bu safargi hujum ilgarigi hujumdan qattiq bo`ldi. Bu hujum uchun eng asosiy zamin tug`dirib bergan narsa shu bo`ldiki, bu G`aznaviylar davlati vujudga kelgan edi. (G`aznaviylar X-XII asrlarda O`rta Sharqda mavjud bo`lgan feodal davlat va sulolaning noni. G’aznaviylar davlatida turkiy qabilalar hukmronlik qilgan. Asoschisi-somoniylar lashkarboshi Alptakin. U 962- yilda qo`l ostidagilarga suyanib, G`azna viloyatida o`z hokimiyatini o`rnatdi. Xusrav Malik vafotidan so`ng 1187 yilda g`aznaviylar hokimiyat tepasidan ketdi.) Sulton Mahmud G`aznaviy (998-1030) sharqiy Eron va Afg`oniston yerlarining 1017 yildan e`tiboran esa Amudaryoning narigi tomonidagi yerlarni y`ani Buxoroni ham o`z qo`l ostiga oldi. Mahmud G`aznaviy shimoliy Hindistonga 17 marta yurish qildi. Hindiston shaharlari nihoyat darajada talandi bu yurishdan u minglab hindlardan asir qilib olib ketgan edi, u ayniqsa hind ibodatxonalarini talab, karvonlarga oltin kumush va qimmatbaho toshlar olib ketdi. G`azna shahri muhtasham binolar bilan bezaldi, bunda Hindiston ustalari ishlagan edi. 1030 – yilda Mahmud G`aznaviy vafot etgan paytda uning imperiyasi Amudaryo qirg`oqlaridan tortib to Gang daryosigacha borgan butun Hind daryosi havzasini ham o`z ichiga olgan edi. Shunday bo`lsada Hindistonning ishlashiga juda ko`p musulmonlar-xurosonliklar,turk va afg`onlar borib o`rnashdi. Shimoliy sharqiy Hindiston (hoz. Pokiston) aholisining bir qismi islom dinini qabul qilib bora-bora istilochilar bilan aralashib ketdi. XII asr oxirlarida Hindistonga G`azna istilochilari 2 chi marta hujum qildi. 1175 yilda G`azna hokimi Muhammad Guriy Panjobga bostirib kirib, uni egallagach sharqqa qarab siljishni davom ettirdi. 90-yillarda u Jamna bilan Gang daryolari o`rtasidagi butun yerlarni so`ngra esa Bengaliyani bosib oldi, Muhammad Guriy vafotidan keyin (1206- yildan)- (guriylar sulolasi-Suri xonadonidan chiqqan, guri sultonlarining sulolasi bo’lib, 1148-1206 yillarda boshqarib, o’z hokimiyatini hozirgi Afg’onistonning deyarli butun hududiga yoyib, Shimoly Hindistonni ham bosib olishgan edi), uning noibi Qutbiddin Oybek G`aznadan ajralib chiqib, Hindistonning shimolida (hoz.Hindiston Respublikasining poytaxti Dehlini markaz qilib) mustaqil davlat tuzdi, yangi davlat shaharning nomi bilan Dehli sultonligi deb ataladigan bo`ldi.XIII asr boshlarida G`azna sultonlaridan mustaqil bo`lib olgan poytaxti Dehli shahri bo`lgan sultonlik tashkil topdi. Bu davlatni shimoldan kelgan musulmon feodallari tuzdilar. Dehlining birinchi sultoni Qutbidan Oybek bo`ldi. Musulmonlar lashkarlari turli qabilalardan tuzilgan bo`lib, uning asosini turk qabilalari tashkil qilgan. Qo’shinning harbiy boshliqlariga mamlakatning bosib olingan yerlarida yirik viloyatlar boshqaruvi topshirilgan.
Arab xalifaligidagi kabi mamlakatdagi barcha yerlar Dehli sultonining mulki deb e`lon qilindi. Dehli sultonligi (1206- 1526 yillarda Hindistonni boshqargan sulola).
Mahmud of Ghazni, yoki Mahmud G'aznaviy, 997-1030-yillarda davlat boshqaruvi ostida G'azna shahri yashagan sharqiy-iqtisodiy tizimlarga ega bo'lgan Oʻrta Osiyoning koʻpgina hududlaridan biri bo'lgan maʼsumiyatli mamlakat boʻlgan Gʻazna imoratining toʻqquzinchi hakimi boʻlib, hukmronlik davrida yirik qirgʻiz (Qarakhanidlar), Gazni (Ghaznavidlar), Hinduston (Hindu-Shahilarning saltanati) va boshqa davlatlar orasida urushlar olib boradi.
Mahmud G'aznavi oʻz davrida yirik ilm-fan xonasi va adabiyot markazi sifatida ham taniqlikka ega boʻlib, barcha sohalar boʻyicha mutaxassislar, shoirlar va falsafiyonlar qatoriga kiradi. U yirik vaqtincha quritilgan Koʻrsuv minoriyidan, Ayrtam minoriyiga, Maʼsumiy mazoriyiga kabi bir qancha archa zavodlar va aniq tillik she’rlar bilan taninadi.
Mahmud G'aznavi Hindiston vaqtlarida to'qqa qadam qo'yma vaqtini ko'p qismlarda oʻtkazgan, qizilqumning oʻzida taqdim etilgan sohibkorlik, ijod va ilmiy faoliyatining oʻziga xos nuqtai nazarlaridan biri deb hisoblanadi. Hindistonda Mahmud G'aznavining urushi bo'ylab, 17 marta yoʻlga qo'yilgan va kabi qit'a yuzlab hujum qilgan. Uning Hindiston qirolichasi quyidagi sabablarga qarab roʻyxatga olingan: zaxiralarning yaqinida u yerlardan birini qoʻlga olishni xohlagan, islom propagandasi va ularning insonparvarlik qilishlariga qiziqish, shahzoda Ananda hokimiyatida bo'lgan tez-tez xalqaro oʻqish yurtlarini buzishni xohlaganligi hisoblanadi.
Mahmud G'aznavi Hindistonda katta rivojlanishning oʻzida oʻz hissasiga ega bo'lib, u ishlab chiqarish va madaniyat taraqqiyotiga katta ragʻbat bilan qarashadi. Mahmud G'aznavining Hindistonga yurishi, uning ilmiy-fan, ijod va madaniyat xidmatisiga ega bo'lishi bilan birga, uning davlati va uning voqealari tomonidan amalga oshirilgan qat'iy qaror va harakatlar. Mahmud G'aznavi Hindistonga 17 marta yoʻlga qo'yilgan va qit'a yuzlab hujum qilgan. Uning boshqa qaror va harakatlari orasida, Hindistonda madaniyat, ilm va fan sohasida faoliyat yuritishga intilish va uning davlatining insonparvarlik yoki dinlarga qarshi qattiqlik bilan xarakat qilishiga qarshi chiqishlar oʻziga xos boʻlgan narsalar kiritilishi mumkin.
Mahmud G'aznavi Hindistondagi bir qancha shahar va qishloqlarni yutib olishdi va ularni qoʻliga olishining oʻzida bir qator yutuqlar ham qoʻllandi. Qattiq zaxiralar qoʻllangan qit'a yuzlab hujum qilish uchun koʻpaydi va u yerlardan birini qoʻlga olish uchun xarakat qilishni xohlagan. Bu qarorlar uning diniy hisobotlar va islom propagandasiga katta ta'sir ko'rsatganligi bilan bog'liq.
Mahmud G'aznavi oʻz davlatida ilmiy va madaniy rivojlanishni tez-tez ko'rish uchun xizmat qilgan va turli sohalarda ilm-fan, adabiyot, falsafa va san'at shakllarini xamda ishlab chiqarishni rag'batlantirgan. U Oʻrta Osiyoda adabiyotning oʻziga xos oʻrniga ega bo'lgan va shoir va yozuvchilarning yuqori darajadagi bahosi ham koʻplab berilgan.
Mahmud G'aznavi davlatining ilmiy taraqqiyoti yuqori darajada boʻlib, shuningdek, uning davlatining tijorat va madaniyat sohalaridagi rivojlanishiga katta e'tibor qaratilgan. U shaharlar va qishloqlarda bozorlar tuzish, savdo-sotiq, zargarlik, kasb-hunar va boshqa sohalarda ishlab chiqarishni rivojlantirgan.
Mahmud G'aznavi Hindistonga yoʻl qo'yishidan keyin, u uchun xizmat qilgan ilmiy mutaxassislar, oʻqituvchilar, yozuvchilar va adabiyotxonalar tomonidan bir necha yuz yil mobaynida uning jazo va yorugʻliklariga bag'ishlangan adabiyotlar va maqolalar yaratilgan. Uning Hindiston qirolichasi koʻp mukofotlangan shoirlaridan biri deb hisoblanadi.
Mahmud G'aznavi oʻz davlatida Osiyo falsafasi va adabiyoti sohasida ham katta rivojlanishni rag'batlantirgan. U ilmiy va adabiyotshunoslikning katta darajadagi ijtimoiy qadriyatiga ega boʻlgan boʻlib, uning davlatida bir necha yuqori darajadagi ilmiy mutaxassislar, filosoflar va adabiyotxonalar faoliyat yuritgan.
Mahmud G'aznavi Osiyo falsafasiga boʻlgan e'tiborini ko'rsatgan, uning davlatida qadimgi falsafa tarixi va falsafiy tafakkurlar oʻrganilgan. Uning buyruqlariga ko'ra, falsafiy muzokaralar, munozaralar va muzokaralar oʻtkazilgan va bu koʻrsatilgan, uning davlatida bir necha filosof va falsafiy yozuvchilar ham faoliyat yuritgan.
Mahmud G'aznavi adabiyoti sohasida ham katta rivojlanishga ega boʻlgan boʻlib, uning davlatida bir qator yuqori saviyadagi adabiy yozuvchilar faoliyat yuritgan. Uning davlatida yozuvchilarning ko'plab adabiy ijodlari yaratilgan, shu jumladan, Abdurahmon Jomi, Firdavsi, Unsuri, Rudaki va boshqalar kabi. Uning davlatida yozuvchilar va adabiyotxonalar ham yuqori baholandi va ularga katta e'tibor qaratildi.
Mahmud G'aznavi Osiyo madaniyati sohasida ham katta rivojlanishni rag'batlantirgan. Uning davlatida, tibbiyot, geologiya, hisobot, koʻpgina yarimorollik va koʻplab boshqa ilmiy sohalarda ham rivojlanish kuzatildi. Mahmud G'aznavi davlatining rivojlanishini xohlayotgan va bu maqsadga yoʻnaltirilgan barcha harakatlarni oʻzida bir qatorda toʻplaydi.
Summa qilinganda, Mahmud G'aznavi Hindistonning ijtimoiy, ilmiy, madaniy va adabiyot sohalaridagi rivojlanishga katta ta'sir ko'rsatgan. Uning davlatining ilmiy, madaniy va adabiyot taraqqiyoti koʻp mamlakatlarningkilardan koʻra koʻp borligi sababli, Mahmud G'aznavi Osiyo tarixidagi ahamiyatli shaxslardan biri sifatida hisoblanadi. Mahmud G'aznavi Hindistonning siyosiy hayotida ham katta oʻzgarishlarni amalga oshirgan. Uning davlatida bir necha yirik siyosiy va hukmiy tizimlar qurilgan, shu jumladan, qadimgi Toxariy, Baktriya va Fargʻona hududlari asosida Turkeston viloyatini yaratish. Ushbu hududlar Mahmud G'aznavi davlati tomonidan ilgari surilgan va bu hududlar qandaydir Turk xalqlari tomonidan yuritilgan siyosiy iqtisodiy faoliyatda qatnashishlariga sabab boʻlgan.
Mahmud G'aznavi ayniqsa, Hindistonning Janubiy qismlarini qirib olishga ham intilgan. U unga manba va boy suvlarini boshqarish huquqini berib, shu yerda yerlashgan buyuk shaharlarni yuritgan. Shu jumladan, Ghazna, Lahore, Delhi va boshqalar.
Mahmud G'aznavi ning davlatida jang va siyosiy islohotlar ham oʻz vaqti bilan amalga oshirilgan. Uning davlatida harbiy tayanch tizimlar qurilgan va uning boshqa hududlardan kelib chiqqan xalqlarga ham jang qilish uchun jang tayanchlari joʻnatilgan. Shu bilan birga, Mahmud G'aznavi oʻz davlatida, jumladan, qishloq, savdogar, shahar va qasaba tizimini yanada rivojlantirgan.
Summa qilinganda, Mahmud G'aznavi Osiyo tarixida ahamiyatli shaxslardan biri hisoblanadi. Uning davlatida ijtimoiy, ilmiy, madaniy va adabiyot sohalari rivojlanib, siyosiy va hukmiy tizimlar ham yanada kuchaygan. Mahmud G'aznavi oʻz davlatida katta siyosiy va m Mahmud G'aznavi, ayniqsa, adabiyot va madaniyat sohasida ham katta hissa qoʻshgan. Uning davlatida adabiyot va falsafa shaxslari, shu jumladan, Ferdavsiy, Unsuriy, Abu Reyxon Beruniy, Abdurahmon Jomiy va boshqalar yetishtirilgan. Shu bilan birga, Mahmud G'aznavi katta adabiyot yodgorligiga ega boʻlgan "Mahmudiye" nomli adabiyot toʻplamini ham yaratgan.
Mahmud G'aznavi madaniyat sohasida ham katta yutuqlar qozongan. Uning davlatida masjidlar, medreselar, oʻqishxonalarga qoʻyilgan katta e'tibor berilgan. Bu dastlabki tajriba Hindistondan olingan, lekin keyingi davrda Mahmud G'aznavi tomonidan yaratilgan yangi ilmiy mukofotlar va stipendiyalar orqali, shu jumladan, Nishapur, Bukhoro va Samarqand kabi ilm markazlariga yozuvchilar va ilm-fan odoblari jalb qilindi.

Mahmud G'aznavi Hindiston tarixida turli sohalarda oʻzining hissasini qoʻshgan. Uning davlatida shoir, falsafa va ilm-fan yutuqlari tarixga yaqin va hozirgi zamonda ham hal qilinmoqda.

Summa qilinganda, Mahmud G'aznavi Hindistonning tarixida oʻz nomini qoldirgan, uning davlatida madaniy, ilmiy va adabiyot sohalari katta rivojlanish koʻrgan. Uning jang tajribasi va davlat tuzumining rivojlanishi ham, jumladan, siyosiy, iqtisodiy va madaniy sohalarida yangi koʻrsatkichlar yaratgan.adaniy faoliyat yuritgan va Osiyo tarixida uning nomi yodga saqlangan.
Mahmud G'aznavi yalniz davlat rivojlanishi va tarixga etakchi ta'sir qo'ymasligi bilan emas, balki Islom dinining ham rivojlanishiga katta ta'sir qo'ymoqda. U, jang va siyosiy faoliyatlariga qo'shilganligidan ko'p yillardan keyin ham Islom dinining tarixiga yordam berishga davom etgan. Mahmud G'aznavi davlatida Islom dinini o'qish, yozish va o'qitish ko'plab imkoniyatlar yuzaga keltirildi.
Mahmud G'aznavi Islam dinining tarixidagi yirik shaxslardan biri bo'lib, oʻz davlatida madaniy, ilmiy va adabiyot sohalarining yanada rivojlanishiga yordam berdi. Uning davlatida shu sohalarda bir qator yutuqlar qozongan, shu jumladan, adabiyot, falsafa, madaniyat, jang va siyosiy islohotlar sohalarida.
Mahmud G'aznavi katta boyituvchi bo'lib, oʻz davlatida har bir insonga barqaror hayot sharoitini taʼminlash uchun hamrohlik koʻrsatgan. Uning davlatida inson huquqlari, jumladan, taʼlim, sogʻliqni saqlash, uning aholisining iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy tarqalishiga qarab rivojlanishini taʼminlashga qaratilgan.
Summa qilinganda, Mahmud G'aznavi jangchilik, siyosiy faoliyat, adabiyot va madaniyat sohalarida katta boyituvchilik koʻrsatgan bozorda oʻz nomini qoldirgan. Uning rivojlanishi va tarixga ta'siri hozirgi zamonda ham ta'kidlangan. Mahmud G'aznavi yalniz o'z davlatida rivojlanishga qaratilgan, balki jahon taraqqiyoti uchun ham ishonchli ko'rsatkichlarni qo'ymoqda. Uning davlatida hamkorlik va iqtisodiy aloqalar oʻz mavqesini topgan, bu esa jahon iqtisodiyotining rivojlanishi uchun katta ta'sir ko'rsatgan. Mahmud G'aznavi davlatida, tijorat hamkorliklari, oborudovaniya almashinuvi va taʼlim sohalaridagi hamkorliklar keng koʻlamli rivojlanish ko'rgan.
Mahmud G'aznavi janglarining zamonaviy sharoiti va katta rivojlanish kuchiga ega bo'lgan davlatining taraqqiyoti uchun ahamiyatli qarorlar ham qabul qilinmoqda. Bu qarorlarning bir qismi, tarixiy jihatdan ham ahamiyatli hisoblanadi. Uning Hindiston hududida qilgan sariq-devorliklar va hujumlari, Turkistonning Xorazm shahriga qilgan hujum va qoʻlga olingan zaxiralarni boshqa davlatlar tomonidan koʻrsatilgan yuz birligi sifatida qabul qilindi.
Summa qilinganda, Mahmud G'aznavi Hindistonning tarixida katta boyituvchi boʻlib qolgan, u yurtimizda ilmiy, adabiyot va madaniyatning rivojlanishiga, Islom dinining oʻqitish va oʻrganishga, iqtisodiy rivojlanishga, hamkorlik va tijorat aloqalarini rivojlantirishga katta ta'sir ko'rsatgan. Uning xizmatlarini hozirgi kunda ham ko'rsatilmoqda.