Ўзбекистон республикаси ўрта ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги

1- БОБ. АДАБИЁТЛАР ШАРҲИ. 
Болдир-ошиқ бўғимининг шикастланиши (АЖ) энг кўп учрайдиган таянч-ҳаракат 
аъзоларининг шикастланишлари қаторига киради ва барча турдаги жароҳатларнинг 12-
24% ни ташкил қилади [33, 61, 76] ва барча оёқ синишининг 40-60% ни ташкил қилади 
[12,23,35 
]. Кўпинча болдир-ошиқ бўғимининг шикастланиши унинг суяк 
элементларининг синиши, лигаментларнинг ёрилиши, сублуКБАциялар ва оёқнинг 
дислокацияси билан кечади. Бироқ, аКБАрият ҳолларда бу барча турдаги зарарларнинг 
комбинацияси мавжуд. Адабиёт маълумотларига кўра, БОБ нинг барча элементларининг 
шикастланиши 80-90% ни ташкил қилади, болдир-ошиқнинг алоҳида синиши - 70-80%, 
лигаментларнинг ёрилиши 10-20% ни ташкил қилади [5, 40, 63]. 
1.1. Анатомик ва физиологик хусусиятлар
ва болдир-ошиқ бўғимининг 
шикастланишларида оғир функционал бузилишларнинг ривожланишининг 
патогенетик механизмлари 
БОБнинг шикастланиши травматик кучнинг бевосита ва билвосита таъсири 
натижасида юзага келади. Кўпинча, БОБнинг шикастланиши аддукция ва эверция 
йўналиши бўйича ҳаракат қилувчи травматик кучнинг билвосита таъсиридан келиб 
чиқади ва камроқ - аддукция ва инверсия. Аддукцион-эверсия шикастланишлари 73-75%, 
аддуксион-инверсия шикастланишлари - 18-20%, тўғридан-тўғри шикастланишлар - 5-7% 
ни ташкил қилади. Адабиётларда кўпинча анатомик ва физиологик хусусиятларига кўра 
шикастланиш шаклларининг хилма-хиллиги ҳисобга олинмайди, шунинг учун биз БОБ 
суяк ва бойламлардан, унинг атрофидан ўтадиган томирлар, нервлар ва пайлардан иборат 
мураккаб анатомик шаклланиш эканлигига эътибор беришни мақсадга мувофиқ деб 
билдик. Функционал нуқтаи назардан, БОБ инсон танасининг оғирлигини қўтариш ва 
ҳаракатлантириш функцияларини бирлаштиради, болдир ва ошиқнинг артикуляр 
юзаларида юк 200-300 кг / см
2 
ни ташкил
қилади. Шунинг учун у учун алоҳида аҳамиятга 
эга БОБ функцияси суяк элементларининг тўғри анатомик муносабатларига, бўғим 
тоғайлари ва юмшоқ тўқималар шаклланишининг мустаҳкамлиги ва яхлитлигига эга 
бўлиб, улар артикуляр юзага юкларнинг тўғри тақсимланишини таъминлайдиган пассив 
ва фаол стабиллашувчи элементлардир [33, 61, 76]. 
БОБнинг суяк асоси тибианинг дистал учлари бўлиб, талусни тўсиб қўядиган БОБ 
вилкасини ҳосил қилади. Болдир дистал эпифизининг ташқи юзасида олд ва орқа 
ўсимталар билан чегараланган, ташқи маллеол боғламлар томонидан ушлаб туриладиган 
перонеал тирқиш мавжуд. БОБни турғунлаштириш учун дистал тибиофибулар синдесмоз 
деб аталадиган иккала болдирни ушлаб турувчи боғламли элементлар мажмуаси алоҳида 
аҳамиятга эга. Унинг суяклараро боғлами суяклараро парданинг давоми бўлиб, тибияни 
маҳкам боғлаб туради 
. 
антериор инфериор тибиофибулар боғлам толанинг ташқарига, 
орқа пастки ва кўндаланг боғлам эса ичкарига айланишини чеклайди []. 
Ён томонда БОБ олдинги ва орқа талофибуляр ва калcанеал-фибуляр боғламлар 
билан, медиал томондан эса делтоид билан мустаҳкамланади. Комплекс "фибула ва дистал 
тибиофибулар синдесмоз" БОБнинг асосий турғунлаштирувчи элементи деб аталади ва 
ташқи коллатерал боғламлар уни 73% га мустаҳкамлайди. Қон таъминоти олд ва орқа 
болдир ва перонеал артерияларнинг шохлари томонидан амалга оширилади, улар болдир-
ошиқ соҳада томир тармоқларини ҳосил қилади. Қоннинг қайтиши катта ва кичик сапен 
веналари, олд ва орқа болдир веналар орқали, лимфа чиқиши лимфа коллекторларининг 
антеро-медиал ва постеролатерал тўпламлари орқали содир бўлади. Биринчисида 7-8 
коллектор бор, иккинчисида - 1-3 []. Болдир-ошиқ бўғими сохасида уларнинг анатомик 
торайишидан олдин лимфа оқими секинлашади ва бу соҳадаги лимфа тугунлари лимфа 
учун резервуар вазифасини бажаради. Биз ушбу кузатувларга алоҳида амалий аҳамият 
бердик, бу эса травмадан кейинги шиш пайдо бўлишини тушунтиришга имкон беради: 
унинг ривожланиши ва оғирлиги шикастланмаган ва шикастланган, ишламайдиган 
коллекторлар сонига боғлиқ.. Оптимал лимфа оқими учун камида 60% ишлайдиган лимфа 
коллекторлари зарурлиги аниқланди [17, 45, 72]. 
БОБнинг биомеханик хусусиятларига оид адабиёт маълумотларидан кўриниб 

---

турибдики, оёқ-қўлларнинг тўлиқ ишлаши учун оёқнинг плантар флексиёни камида 50 
даража, дорсал флексиён - 20 бўлиши керак. Шу билан бирга, дистал тибиофибуляр 
синдесмоз муҳим рол ўйнайди, бунда ҳаракатлар 1-2 мм амплитуда билан тўрт йўналишда 
амалга оширилиши мумкин: фибуланинг узунламасида ўқи бўйлаб, сагиттал текисликда, 
ташқарида ичкарига, фронтал текислик ва узунламасида ўқ атрофида []. 
Маълумки, БОБнинг шикастланиши травматик кучнинг аддукция ва тортишиш 
йўналишидаги билвосита ва бевосита таъсиридан келиб чиқиши мумкин. Бундай ҳолда, 
таъсир қилишнинг катталиги, кучи ва давомийлигига қараб, ташқи ва ички болдир-
ошиқларнинг синиши турли даражаларда, делтоид боғламнинг узилиши ва дистал 
тибиофибуляр синдесмоз, талуснинг сублуксациялари ва дислокацияси содир бўлади. 
БОБнинг билвосита жароҳатларида суяк элементларининг синиши ва унга ҳамроҳ бўлган 
боғламли шикастланишлар билан бир қаторда, боғлам аппаратининг латерал ёки медиал 
қисмларининг изоляцияланган шикастланиши пайдо бўлади. Барча БОБ жароҳатлари 
таркибида уларнинг улуши 10-12%, айрим спорт турларида эса 50% га етади [19, 52]. 
Бундай жароҳатларни етарлича баҳоламаслик ва нотўғри даволаш оғир анатомик ва 
функционал бузилишларга олиб келади, бу мураккаб реконструктив ёки 
турғунлаштирувчи операцияларни талаб қилади. Асосий турғунлаштирувчи рол латерал 
боғламли аппаратга тегишли бўлиб, унинг дастлабки узунлигининг 20% дан кўпроғига 
ҳаддан ташқари чўзилиши унинг ёрилиши билан бирга келади []. 
Узоқ вақт давомида асосий диагностика усули рентгенография эди. Радиологик 
маълумотларга асосланиб, БОБ жароҳатларининг кўплаб таснифлари ишлаб чиқилган 
Уларнинг кўпчилиги суяк элементларининг шикастланиши сонига асосланади, мос 
равишда бир, икки ва уч маллеоляр синишлар жой алмашмасдан ва парчалар силжиши 
билан ажралиб туради. Бошқа таснифлар травматик кучнинг таъсир йўналишига 
асосланади ва БОБга зарар етказувчи пронацион ва аддуксион-супинацияга бўлинади [48, 
51, 61, 66]. Буни, шунингдек, жароҳатдан кейин ўтган вақтни ҳисобга олган ҳолда, БОБ 
жароҳатларининг энг тўлиқ таснифи таклиф қилинган, унга кўра барча БОБ жароҳатлари 
қуйидагиларга бўлинади:
А. Шикастланиш кучининг билвосита таъсиридан БОБ жароҳатлари . 
1.
1-даража абдуксион-эверсион синиқлари : 
- БОБ бўғим бўшлиғи даражасида силжишсиз медиал маллеоланинг синиши; - 
медиал суягининг синиши даражасида латерал маллеолнинг синиши; - тибиофибуляр 
синдесмоз бузилмаган ; 
2.
2-даража абдуксион-эверсия синиқлар: 
- делтоид
боғламнинг силжиши ёки узилиши билан медиал маллеолнинг 
синиши;
- силжиш билан латерал маллеол ёки фибуланинг синиши;
-тибиофибуляр синдесмознинг қисман боғлам узилиши, оёқнинг ташқи 
сублуксацияси; 
3 .
3 даражали аддукцион синиш: 
- медиал маллеолнинг силжиши билан синиши (делтоид боғламнинг ёрилиши);
- силжиш билан латерал маллеол ёки фибуланинг синиши;
-тибиофибуляр синдесмоз боғламларининг тўлиқ узилиши, оёқнинг ташқарига 
чиқиб кетиши; 
4 .
1 даражали аддуцион-инверсион синиқлар:
- синдесмоз остидаги ёнбош суягининг кўндаланг синиши;
- медиал маллеоланинг силжишсиз чизиқли синиши; 
-
тибиофибуляр синдесмоз бузилмаган ; 
5 .
2 даражали аддуцион-инверсион синиқлар: 
- синдесмоз остидаги латерал маллеолнинг силжиши билан синиши (узилиш 
латерал боғламлар); 
- медиал маллеолнинг бўйига синиб силжиши; 
- тибиофибуляр синдесмоз бузилмаган оёқнинг медиал сублуксацияси; 

---

6. 3 даражали аддуцион-инверсион синиқлар: 
- синдесмоз остидаги латерал маллеолнинг синиб силжиши (латерал 
боғламларнинг узилиши); 
- медиал маллеолнинг вертикал синиши ва болдир орқа қирраси синиши; 
- оёқнинг орқа-ички сублуксацияси ;
- тибиофибуляр синдесмоз бузилмаган . 
Б. Шикастланиш кучининг бевосита таъсиридан жароҳатлар унинг суяк 
элементларининг синиши ва турли локализациядаги боғламли аппаратларнинг 
шикастланиши билан тавсифланади c. травматик кучни қўллаш нуқтасига, жароҳатланиш 
вақтидаги оёқ-қўлнинг ҳолатига ва бошқа бир қатор сабабларга боғлиқ. Юқори 
ўзгарувчанлик туфайли бу лезёнлар тизимлаштиришга мос келмайди []. 
В. Клиник ва рентгенологик белгиларга кўра сурункали шикастланишлар 
(жароҳатдан кейин 20 кундан ортиқ) янги синишларга тўғри келади.
Рўйхатда келтирилган таснифлар БОБ суяк элементларининг синиши сонига ва 
уларнинг жой алмашиш хусусиятига қаратилган; юмшоқ тўқималар шикастланишининг 
топикал ва миқдорий диагностикаси ва биринчи навбатда, капсуляр- боғламли аппаратлар 
қийинлигича қолмоқда. Шу муносабат билан, 2016 йилда АО гуруҳи болдир синиқлари 
даражасига асосланган БОБ жароҳатларининг таснифини таклиф қилди []. Ушбу таснифга 
кўра, фибула синиши даражаси қанчалик юқори бўлса, тибиофибулар боғламларнинг 
шикастланиши шунчалик кенг бўлади ва хавф шунчалик юқори бўлади. БОБнинг 
функционал этишмовчилигининг пайдо бўлиши ва шунга мос равишда уч турдаги зарар 
аниқланди: А, В ва C. 
Ушбу таснифдан келиб чиқадики, болдир-ошиқ синиқларнинг айрим турлари 
боғламларнинг суякларга бириктирилиш нуқталарида боғламли ёрилишлар ёки 
эквивалент авулсион синиқлар билан бирлаштирилади []. Шундай қилиб, кичик 
болдирнинг синиш даражасига кўра, билвосита жароҳатларда тибиофибуляр боғламли 
аппаратларнинг шикастланиш хусусиятини тахмин қилиш мумкин: 
- агар кичик болдирнинг кўндаланг синиши БОБ синиши даражасида ёки пастда 
жойлашган бўлса, у ҳолда тибиофибулар синдесмознинг боғламлари бузилмаган ҳолда 
қолади ;
- агар кичик болдирнинг қия синиши чизиғи БОБ сатҳидан юқорида ва орқада 
бошланган бўлса, у ҳолда тибиофибуляр боғлам аппаратининг олдинги қисмида маълум 
даражада шикастланиш мавжуд; 
- агар кичик болдирнинг диафизар синиши тибиофибуляр синдесмоздан пастга 
чўзилмаса, унда ҳар доим бу бутун мажмуанинг шиксталаниши мавжудлигини билдиради
[]. 
Юқоридагилардан кўриниб турибдики, болдир-ошиқ бўғими мураккаб тузилишга 
эга бўлиб, унинг анатомик ва физиологик хусусиятларини диагностика ва даволашнинг 
янги, янада илғор усулларини ишлаб чиқишда ҳисобга олиш керак. БОБ жароҳатларида 
оғир функционал бузилишларни ривожланиш эҳтимоли бор []. Уларнинг оғирлигини 
баҳолашда диагностика ёндашувлари доирасини кенгайтириш керак. 
Жабрланганларнинг рентгенологик текшируви нафақат 
БОБнинг 
шикастланишини синишларнинг табиатига кўра таснифлаш имкон беради, шунингдек, 
унинг боғламли аппаратини йўқ қилиш даражасини таклиф қилиш.