Ўзбекистон республикаси ўрта ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги

1.2. Диагностика усуллари ва жароҳатларнинг оғирлигини ҳар томонлама 
баҳолаш. 
Кўп йиллар давомида БОБ жароҳатларини ташхислашда этакчи рол рентгенологик 
текшириш усулларига берилган. Суяк синишининг рентгенологик диагностикаси синиш 
чизиғини, синиш текислигини ва бўлакларнинг силжишини аниқлашга асосланади [20, 64, 
68]. 
Беморни дастлабки текшириш пайтида ўтказиладиган рентгенограмма 
шикастланган суякларнинг дастлабки ҳолатини аниқлайдиган ҳужжат бўлиб, шифо 
жараёнини динамикада тахмин қилиш имконини беради. Турли муаллифларнинг 

---

ишларида [23, 33, 61, 66] назорат тадқиқотлари бўйича тавсиялар берилган: синиқларни 
қайта жойлаштириш ва беҳушликдан сўнг, шифокор парчаларнинг ҳолатини назорат 
қилиш ва керак бўлганда уларни қайта жойлаштириш имкониятига эга - соғайиш 
жараёнларини кузатиш даврида 2-3 ҳафтадан сўнг ва гипсни алмаштириш ва олиб 
ташлашда рентген текшируви кўрсатилади [1, 54]. Барча ҳолатларда суяк бўлакларининг 
ҳолатини назорат қилиш, каллус ҳажмини ва суяклардаги дистрофик ўзгаришларнинг 
оғирлигини баҳолаш керак. Рентгенография 3-4 хафтадан бошлаб БОБдаги репаратив 
жараёнларнинг боришини баҳолашга имкон беради ва клинисен бу даврда суяк яраларини 
даволаш шартлари ва юмшоқ тўқималар тузилмаларида репаратив жараёнлар ҳақида 
маълумотдан маҳрум. Айни пайтда, БОБ мураккаб биомеханик тизим бўлиб, унда; юмшоқ 
тўқималар шаклланиши ( боғламлар, мушак тендонлари) оёқ-қўлларнинг функционал 
имкониятларини таъминлашда асосий рол ўйнайди [47, 58, 60]. Юмшоқ тўқималарнинг 
шикастланиши БОБ жароҳатларининг кўп ҳолларда мажбурий бўлганлиги сабабли, 
уларнинг диагностикаси бу жароҳатларнинг характерини аниқлаш ва даволаш 
тактикасини танлаш учун муҳим, баъзан эса ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Анъанавий 
рентгенография бўлаклар ва сублуксациялар жойидан силжмасдан, синиқларда юмшоқ 
тўқималарнинг ўзгариши ҳақида тўлиқ маълумот бермайди. Махсус рентгенологик 
усуллардан фойдаланганда, маълум бир анатомик бирликларни ажратмасдан юмшоқ 
тўқималарнинг тасвирини олиш мумкинлигига қарамай , марсупиал -боғламли 
аппаратларнинг шикастланишининг 22 дан 50% гача . радиологик белгиларнинг 
фарқланиши ва жабрланганлар тўғри даволашсиз қолмоқда [26, 53, 64]. 
Шикастланишнинг ўткир даврида куч синовларидан фойдаланиш манипуляциялар 
пайтида парчалар, сублуксациялар ва дислокацияларнинг силжишига ёрдам беради. 
Контраст ва артроскопик усуллардан фойдаланиш травматик бўлиб , махсус жиҳозларни 
талаб қилади ва ҳар қандай инвазив аралашув сингари, асоратлар пайдо бўлганда оёқ-
қўлнинг функсионаллигини пасайтиради [32, 37, 57]. 
БОБнинг боғламли шикастланишларини баҳолашда рентгенологик усулнинг 
спецификлиги 50% дан ошмайди, шу билан бирга юмшоқ тўқималар тузилмаларини 
тиклаш жараёнини кузатишнинг деярли имкони йўқ. Контрастли тадқиқотлар 
жараёнларнинг босқичларини тасаввур қилиш имконини беради. Мушаклар ва 
тендонларни бир нечта инвазив муолажалар орқали тиклаш. Юмшоқ тўқималарнинг 
шикастланишининг табиати ва оғирлигини баҳолашда радиологик маълумотларни қийин 
талқин қилиш БОБ жароҳатларини ҳар бир шикастланган анатомик бирлик тури бўйича 
таснифлашга имкон бермайди. Келтирилган БОБ жароҳатларининг замонавий таснифлари 
юмшоқ тўқималар шикастланишининг табиати ҳақида умумий тасаввур беради ва кўп 
ҳолларда уларни фақат тахмин қилишга имкон беради [12, 48]. 
Ультратовуш ва магнит-резонанс томография юмшоқ тўқималарни кўриш учун 
ишлатилади. Ушбу визуализация усулидан фойдаланишнинг мақсадга мувофиқлиги 
сўнгги йиллардаги адабиёт маълумотларига асосланади. Ҳозирги вақтда ультратовуш - бу 
жуда информацион, инвазив бўлмаган , беморлар учун хавфсиз ва анча арзонроқ усул. 
Бундан ташқари, эхография беморнинг ётоқхонасида ўтказилиши мумкин (бу мушак-
скелет тизимининг шикастланиши билан оғриган беморлар учун муҳим) [12, 48] ва бир 
вақтнинг ўзида тананинг қарама-қарши томонларини баҳолаш имконини беради. 
Усулнинг юқори сезувчанлиги (68-90%) ва спецификлиги (91-98%) кўрсатилган. Бу кўп 
жиҳатдан юқори сифатли диагностик тасвирларни олиш ва текширилаётган 
тўқималарнинг энг кичик деталларини кўришга қодир бўлган тубдан янги ультратовуш 
сканерларининг пайдо бўлиши билан боғлиқ [15, 26, 48, 54]. 
Юқорида айтиб ўтилганидек, олдинги фибуляр-ошиқ боғламининг (ФОБ) янги 
жароҳатлари билан ультратовушнинг сезгирлиги 85%, перонеал-калканеал - 67%, делтоид 
боғлам - 28% ва сурункали шикастланишлар билан - 58% [26, 49, 68]. 
2007 йилдан бери суяклар, бўғинлар ва юмшоқ тўқималарнинг шикастланишига 
ташхис қўйиш учун МРТ усуллари клиник амалиётда қўлланилади. Юқори аниқликдаги 
мутлақо янги ва информацион тадқиқот усули сизга турли хил
текисликларда БОБ 

---

тасвирларини олиш имконини беради, контрастли воситалардан фойдаланмасдан юмшоқ 
тўқималарнинг шикастланишларини фарқлаш учун боғламли шикастланишларни 
ташхислашнинг сезгирлиги 98% га этади. МРТ нинг ягона камчиликлари тадқиқотнинг 
юқори нархи ва уни травма билан оғриган беморларда қўллашнинг чекланганлигидир [48, 
56]. 
Юмшоқ тўқималарнинг шикастланишининг оғирлигини баҳолашга имкон берувчи 
анъанавий рентгенография, МРИ, ультратовуш, жароҳатнинг ўткир даврида 
шикастланган оёқ-қўлларда минтақавий қон оқимининг ҳолати ҳақида тасаввур яратиб 
бера олмайди. Шу билан бирга, маълумки, шикастланган аъзонинг қон айланишининг 
ҳолати суяк бўлаклари ва шикастланган юмшоқ тўқималарни қон билан таъминлаш 
даражасини белгилайди ва репаратив регенерация жараёнларида асосий роль ўйнайди. 
Шикастланган аъзоларда минтақавий қон оқимининг бузилиши билан боғлиқ 
муаммоларни ҳал қилиш травматология ва ортопедиянинг энг муҳим муаммоларидан 
биридир [24, 47, 63]. Тўқималарнинг конъюгацияси, асаб ва қон-томир реакциялари 
туфайли қон айланишининг бузилиши таянч-ҳаракат тизими шикастланишларининг барча 
даврларига ҳамроҳ бўлади, шикастланишлар ва ортопедик касалликлар патогенезининг 
ажралмас таркибий қисми ҳисобланади ва даволаш натижаларига сезиларли таъсир 
қилади. Турли тадқиқотчиларнинг умумий маълумотларига кўра, оёқ суяклари синган 
беморларнинг 81,8-92,1% артериал қон айланишининг бузилиши кузатилади ва ўткир 
даврда жабрланганларнинг 75,9-81,2% қон айланишининг бузилиши кузатилган [23, 27, 
56]. 
Сўнгги пайтларда травматология ва ортопедияда қон-томир диагностикасининг 
инвазив бўлмаган усуллари фаол ривожланмоқда. Уларнинг афзалликлари бемор учун 
зарарсизлиги, қисқа вақт ва узоқ муддатли мониторинг давомида бир нечта тадқиқотлар 
ўтказиш имконияти, иқтисодий харажатларни камайтириш ва энг муҳими, қон-томир 
тўшагининг ҳолатини, микроциркуляция ва тўқималар метаболизмини миқдорий баҳолаш 
имкониятини ўз ичига олади [63]. 
Маҳаллий ва хорижий адабиётларда периферик қон айланишини ўрганишнинг 20 
дан ортиқ усуллари тавсифланган, оёқ-қўлларнинг шикастланишида минтақавий 
гемодинамикани кузатиш усулларига қўйиладиган асосий талаблар ишлаб чиқилган: 
- тадқиқотнинг оғриқсизлиги ва тезлиги; 
- оёқ-қўлнинг мажбурий ҳолатида фойдаланиш имконияти; - очиқ синган 
жабрланувчиларни ўрганишда асептикага риоя қилиш; 
- операция давомида тадқиқот ўтказиш имконияти; 
- турли даражадаги қон айланишини тавсифловчи бир нечта сегментларда қон 
айланиши параметрларини синхрон рўйхатга олиш [43]. 
Қон-томир функционал ҳолатини узоқ муддатли ўрганиш шуни кўрсатдики, 
шикастланган оёқ-қўлларда қон айланишининг минтақавий бузилиши даражаси 
шикастланишнинг оғирлигига ва даволашнинг етарлилигига боғлиқ ва қон-томир 
омилининг патоген ролини бартараф этиш яхшиланади. даволаш пайтида суяклар ва 
юмшоқ тўқималарнинг трофизми [65]. Шу билан бирга, макро ва микроциркуляция 
тўшагининг реакцияси икки фазали хусусиятга эга, шу жумладан томирлар спазми ва 
кейинги реактив гиперемия.
Биринчи босқич - артериоспазм - бир неча соатдан бир неча кунгача давом этади. 
Унинг зўравонлик ва давомийлиги жароҳатларнинг жойлашуви ва оғирлигига, терапевтик 
тадбирларнинг табиатига, беморларнинг ёшига ва бошқа омилларга боғлиқ [58]. 
Иккинчи босқич - реактив гиперемия - шикастланган тўқималарнинг регенерацияси 
тугагунига қадар давом этади , унинг бошланиши даволашнинг якуний натижасини 
белгилайди [3, 16, 50]. Бу даврда таъмирлаш жараёнлари энг фаолдир [6, 28]. 
Суяк синтези учун ноқулай шароитлар мавжуд бўлганда (микролюфтация, диастаз, 
инфекция, флеботромбоз) веноз гиперемиянинг патологик босқичи юзага келади, бу эса 
тикланиш жараёнларининг интенсивлигини камайтиради [21, 29, 30, 45, 56]. 
Клиник амалиётда шикастланишларни даволашда қон-томир бузилишларини 

---

динамик ўрганиш муҳим аҳамиятга эга, бу анъанавий рентгенографиядан кўра эрта 
синишнинг тикланиш тезлигини тахмин қилиш имконини беради . Маълум бўлишича, 
жароҳатдан кейинги иккинчи ҳафтадан бошлаб бутун оёқ-қўлларда импулсли қон билан 
тўлдириш интенсивлиги кучаяди ва унинг йўқлиги бўлакларнинг бирлашмасидаги 
беқарорлик ва суяк ярасининг иккиламчи турини кўрсатади . Синишнинг бирикмаслиги 
ёки кечиктирилган консолидацияси бузилган капилляр қон айланишининг оғирлигини 
кучайтиради ва бу бузилишлар рентгенологик касалликларга қараганда эрта аниқланади. 
Шикастланишдан кейинги учинчи ҳафтадан бошлаб синиш ҳудудида коллатерал қон 
айланишининг кўпайиши кузатилади, бу функционал тадқиқот усуллари ёрдамида қайд 
этилади. Шундай қилиб, радиофармацевтик резорбция тезлигининг ошиши, тўқималарда 
кислород кучланишининг ошиши ва синиш ҳудудида терининг ҳарорати 
реваскуляризация фаоллигининг ошиши ва синиш консолидациясининг кечикишини 
кўрсатади [22, 45, 56]. 
Шундай қилиб, динамикада ўрганилган периферик қон айланишининг ҳолати 
шикастланган 
БОБ 
тўқималарининг 
бирлашиши 
курсини 
акс 
эттиради. 
Микрогемодинамик бузилишларни ташхислаш усулларидан фойдаланиш синиш 
ҳудудида репаратив жараёнларнинг тугаш вақтини индивидуал равишда аниқлаш 
имконини беради . Агар синиш зонасида иссиқлик нурланишининг интенсивлиги 
оширилса ва ундан юқори ва пастда бузилмаган оёқ-қўллардаги кўрсаткичлардан фарқ 
қилмаса, бу синишнинг 73-76% да битишини кўрсатади [10, 44, 47]. 
БОБ жароҳати бўлган беморларда қон айланишининг бузилиши масалалари бўйича 
тадқиқотлар натижаларини таҳлил қилиш бизга амалий хулосалар чиқаришга имкон 
берди: 
муаммоси травматология ва ортопедиянинг асосий муаммоларидан биридир; 70-
80-йилларда ўтказилган ангиологик тадқиқотлар унинг долзарблигини таъкидлайди; 
минтақавий қон айланишининг ҳолатини баҳолаш остеогенетик реакцияларнинг 
боришини тахмин қилиш ва шу асосда юзага келиши мумкин бўлган хатолар ва 
асоратларни олдини олиш имконини беради; 
қон-томирлари диагностикаси қон айланишининг бузилишини ўз вақтида 
тузатишга имкон беради, бу эса ёмон даволаш натижаларининг сабабларидан биридир 
[17]. 
Ушбу соҳадаги мақсадли тадқиқотлар инструментал томир диагностикаси 
усулларининг замонавий таснифини яратишга имкон берди [74]. 
Макрогемодинамикани ўрганиш усуллари . 
1.
Допплер 
эффекти 
ёрдамида 
қон-томирларининг 
ультратовуш 
диагностикаси : 
- ультратовушли допплерография; 
- ультратовуш флоуметрия ; 
- рангли Допплер қон айланиши хариталаш билан дуплекс сканерлаш. 
- электромагнит айланиш ўлчови . 
Қўл-оёқ қон-томирлари сегментал волуметрик сфигмография, веноз окклюзив 
плетисмография, артериал осилография, тахосотсиллография ва бошқалар ҳажмидаги 
ўзгаришларни қайд этиш билан манжет усуллари. 
4. Импеданс усуллари; 
реовазография 
импеданс плетисмографияси 
электроплетисмография ; 
Фотоэлектрик усуллар (фотоплетисмография); 
Радиацион диагностика усуллари: - радионуклид ангиографияси; 
- чуқур томир тромбозининг радиоиндикацияси ; 
- компьютер томографияси; 
- магнит-резонанс томография. 
Микрогемодинамикани ўрганиш усуллари . 

---

1.
Тўқималарнинг микроциркуляциясини баҳолаш усуллари: 
бевосита кузатиш (капиллароскопия); 
кимёвий усуллар (фторометрия ); 
лазер допплер флоwметрй ва лазер допплер флоwграпҳй ; 
поларографик - водород клиренси билан маҳаллий қон айланишини аниқлаш []. 
2.
Микроциркуляция ва тўқималар алмашинувини комплекс баҳолаш 
усуллари: 
- тўқималарнинг ҳарорат режимини ўлчаш (термометрия, термография); 
- тўқималарнинг кислород режимини поларографик аниқлаш; 
- инфрақизил спектроскопия. 
Ушбу усуллардан ультратовуш ва электромагнит айланиш ўлчови интраоператив 
текшириш учун мўлжалланган, сенсор тўғридан-тўғри ўрганилаётган томирга 
қўлланилади ва радионуклидлардан фойдаланадиган усуллар ярим инвазивдир, бу 
уларнинг кенг қўлланилишини чеклайди. Қайси усулни қўллаш мақсадга мувофиқлиги 
масаласи ишнинг мақсадларига қараб индивидуал равишда ҳал қилинади []. Шу билан 
бирга, кундалик амалиётда оёқ-қўл сегментида қон айланишини умумлаштирилган 
баҳолаш учун реовазография ва микроциркуляция ва тўқималар алмашинувини ўрганиш 
учун термал кўриш энг қулай усуллардан бири ҳисобланади [65].