Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

3.3. Тадқиқот пайтида ахлоқий муаммоларни ҳал қилиш
Хелсинки декларацияси тамойилларига мувофиқ Халқаро тиббий ассасация (ХТА) ва GCP (Good Clinical Practice - яхши клиник амалиёт), ҳар қандай биотиббий тадқиқотлар пухта ишлаб чиқилган илмий режа асосида олиб борилиши керак. Протокол биотиббиёт тадқиқотида асосий ҳужжатдир. Унда мантиқий асос, мақсадлар, патология, статистика ва тадқиқотлар ташкил этилиши тасвирланади. Бу ҳолда, ахлоқий ва ҳуқуқий жиҳатларга, яъни тадқиқот иштирокчисининг ҳуқуқлари ва соғлиғини ҳимоя қилиш тамойилларига, шунингдек ушбу иш билан бевосита боғлиқ қоидаларга алоҳида эътибор қаратиш лозим.
Вақти-вақти билан ўрганиш натижаларини текшириш учун қуйидагиларни аниқлаш керак:

• 
  хатарлар ва фойда баланси ўзгарганми?
  
• 
  субъектлар учун хавф туғдирувчи янги, илгари кутилмаган маълумотлар топилганми;
  
• 
  хавфлар ва фойда тўғрисида ҳар қандай янги маълумотдан субъектлар хабардор қилиниши керакми.
  

Хавф ва фойда баланси вақт ўтиши билан ўзгариши мумкинлигини ёдда тутиш керак. Тадқиқот давомида ёки бошқа тадқиқотлар натижаларида кутилмаган салбий реакциялар пайдо бўлиши мумкин. Бундай ҳолда, хавф ва фойда балансини қайта баҳолаш талаб қилиниши мумкин. Ҳаттоки ёқимсиз реакцияларнинг айрим ҳолатлари ҳам ҳисоботларида қайд этилиши керак. Бундан ташқари, битта тадқиқот лойиҳаси бўйича ҳисобот баъзан бошқасини баҳолаш учун фойдали бўлиши мумкин.
Тадқиқот давомида юзага келадиган қуйидаги ҳодисалар ва ҳолатлар кўриб чиқилиши керак:
• тадқиқот қатнашчиларининг ҳуқуқлари, хавфсизлиги ва соғлиғига ёки тадқиқотнинг ўзи ўтказилишига таъсир қилиши мумкин бўлган Протоколга киритилган барча ўзгартиришлар;
• тадқиқот ёки текширилаётган маҳсулотни ўтказиш билан боғлиқ жиддий ва кутилмаган нохуш ҳодисалар, шунингдек, тадқиқотчилар, ҳомийлар ва расмий органлар томонидан кўрилган чоралар;
• тадқиқотчилар учун фойда / хавф нисбатларини ўзгартириши мумкин бўлган ҳар қандай ҳодисалар ёки янги маълумотлар.
Биотиббий тадқиқотларнинг айрим турларида маълумотларнинг йиғилиб боришини кузатиб бориш, беморларнинг хавфсизлигини таъминлаш ва тадқиқотлар жараёнида иштирок этадиган ҳар қандай гуруҳ ёки кичик гуруҳлар учун самарасиз даволаниш туфайли хавфнинг олдини олиш зарур бўлиши мумкин. Маълумотлар мониторинги, шунингдек керак бўлмаган заҳарли ва хавфли холатларни йўқлигини кафолатлаш учун ишончли натижаларга эришгандан сўнг тадқиқотни давом эттириш учун ишлатилади.
Ўрганиш пайтида симптомлар ёки предметнинг ҳолати ёмонлашиши мумкин, тиббий муаммолар, шунингдек, экспериментал терапияга салбий реакция ёки йўлдош касалликларнинг ёмонлашиши туфайли пайдо бўлиши мумкин. Агар тадқиқотнинг ўтказиш шакли бўйича - тадқиқотчилар ҳар бир иштирокчини қандай даволанишини билишмаса, у ҳолда бундай ноқулай вазиятга тушиб қолган одамга хавфсизликни таъминлаш ва тегишли муолажани тайинлаш учун механизм яратилиши керак. Тиббий фавқулодда вазиятда, "икки кўр-кўрона" тадқиқотлар мустақил мутахассис томонидан тайинланган даволанишни талаб қилиши мумкин.
Кўпинча тадқиқотчи текширилувчига керек бўлмаган ортиқча хавфдан қочиб у қизиқтирган маълумотни тиббий муассасадада бемор учун буюрилган диагностика ёки тиббий муолажалардан олишии мумкин.
Тадқиқотларда "Алдов" ёки маълумотни тўлиқ очмаслик орқали хатти-ҳаракатларни ўрганиш жараёнида, айниқса тадқиқотда психологик стресс, хавотир, айб, хижолат бўлиши мумкин бўлса, субъектларга "ҳисобот" бериш тавсия этилади. Ҳисобот беришда, тадқиқотчига ҳар қандай фирибгарликни, агар мавжуд бўлса, тушунтириш ва субъектларга ўрганиш натижасида келиб чиққан ҳар қандай салбий тажрибани енгишга ёрдам бериш имконияти берилади. Фақат камдан-кам ҳолларда бундай ҳисобот фойдали бўлмайди, ҳатто зарарли бўлиши мумкин. Баъзи одамлар ушбу тадқиқот бошқа одамларга жиддий зарар етказиш, гомосексуал мойилликлари ёки руҳий ҳолатига эга эканликлари тўғрисида хабар берганликлари сабабли зарар етказиши мумкин. Бу ерда, ҳар бир вазиятда юзага келиши мумкин бўлган хавф-хатарларга индивидуал ёндошишга асосланиб, уларни баҳолаш тўғри бўлиши керак.
Тадқиқотлар ўтказишда шифокорлар далилларга асосланган тиббиёт тамойилларидан фойдаланишлари керак. Потенциал далилларга асосланган тиббиёт ҳар бир вазиятда энг яхши ечимни танлашга ҳисса қўшадиган ҳар хил даражадаги даволанишнинг энг самарали, хавфсиз ва иқтисодий замонавий усуллари ҳақидаги сўнгги ва ишончли маълумотлар билан врачнинг интуиция малакасини, нуфузли мутахассисларнинг фикрларини ва оммабоп қўлланмалар ва маълумотномаларнинг тавсияларини тўлдиришга имкон беради.
Тадқиқот натижаларини тақдим этиш учун ахлоқий асос.
Тадқиқот натижаларининг тақдимоти - бу биотиббий тадқиқот ва умуман тадқиқотнинг баъзи босқичларининг мантиқий хулосаси. Шу билан бирга, ахлоқий қоидалар ва меъёрларга риоя қилиш керак.
Диссертация ёки мақоланинг бутун тузилиши замонавий фан даражаси ва тадқиқотнинг янгилиги шароитида олинган маълумотларни тақдим этиш зарурлигини белгилайди. Муҳим жиҳатлар: танланган тадқиқот гуруҳининг хусусиятини кўрсатиш ва асослаш, ишлатилган усуллар тўғрисидаги маълумотлар, биотиббий тадқиқотлар этикаси принципларига мувофиқ тадқиқотни амалга ошириш тўғрисида маълумот (тасдиқланган розилик шаклини қўллаш), нашр этилган ёки диссертацияни кўриб чиқиш.
Тадқиқот материаллари мақола шаклида нашр этилганда, муаллифлик қоидаларига риоя қилиш керак. Бир қатор журналларда муаллифликни белгиловчи қоидалар мавжуд. Қуйидаги муаллифлар тоифалари ажралиб туради.
Катта муаллиф - етакчи тадқиқотчи, илмий гуруҳ раҳбари ёки лаборатория мудири. Агар муаллифлар рўйхатига кафедра мудири, шунингдек унинг иккита аспиранти ва битта докторант киритилган бўлса, унда кафедра мудири катта муаллиф вазифасини бажаради. Катта муаллиф рўйхатдаги биринчи муаллиф бўлиши мумкин. Аксарият муаллифларнинг фикрига кўра, биринчи муаллиф ўрганишга катта ҳисса қўшган, яъни маълумотларни олиш, шарҳлаш ва қоралама мақолани ёзишга ҳисса қўшган киши. Кўпгина ҳолларда, катта ва биринчи муаллифлар фарқ қилиши мумкин. Бундай ҳолатда, катта муаллифнинг исми муаллифлар рўйхатида охирги бўлиши мумкин. Баъзи ҳолларда биттадан ортиқ муаллифликда катта муаллиф мақомига эгалик мақолада акс эттирилган ишларга қўшган ҳиссаси асосида улардан бирини ушбу мақолага нисбатан катта муаллиф сифатида аниқлаш мақбулдир. Қолган катта муаллифларнинг тартиби мақоладаги ишларга қўшган ҳиссасига қараб белгиланади (масалан, тажрибалар ўтказилган лаборатория раҳбари мақола муаллифлари рўйхатида биринчи катта муаллиф сифатида ишлайди, ушбу лаборатория жойлашган муассаса раҳбари эса иккинчи катта бўлади. муаллиф томонидан). Катта муаллифларни зикр қилиш тартибини ўзларининг келишувига биноан белгилашга рухсат этилади. Катта муаллифлар ва биринчи муаллиф билан биргаликда ҳаммуаллифлар рўйхатига яна кимлар киритилишини аниқлайдилар; Катта муаллифлар, бошқа ҳаммуаллифлар қатори, миннатдорчилик бўлимида эслатиб ўтиладиган одамларни ҳам аниқлайдилар. Катта муаллиф мақола таркибидаги маълумотларни текширади, мақолани тайёрлашда, ҳаммуаллифларнинг ўзаро алоқаларини таъминлайди, шунингдек ҳар бир ҳаммуаллифнинг мақолани ёзишда иштирок этиш даражасини белгилайди. Бир қатор журналлар ўзларининг иш натижаларини нашр этишни тасдиқлаш белгиси сифатида барча ҳаммуаллифларнинг имзосини талаб қиладилар. Катта муаллиф мақола шарҳловчиларининг барча шарҳлари кўриб чиқилишини ва нашрдан олдин тегишли ўзгартиришлар киритилишини таъминлайди. Катта муаллиф тадқиқот материаллари эълон қилинганидан кейин тадқиқот натижаларини тақдим этиш тўғрисидаги сўровга жавоб бериш учун жавобгардир.
Биринчи муаллиф - бу тадқиқотда асосий қатнашган шахс:
1) тажриба ўтказиш ва маълумотлар тўплаш,
2) натижаларни талқин қилиш,
3) қоралама мақола ёзиш.
Биринчи муаллифнинг исми муаллифлар рўйхатида биринчи ўринда туради.
Мақола муаллифи (тақдим этган) бу нашрни нашриётга тақдим этишни мувофиқлаштирадиган ва нашриётнинг сўровларига жавоб берадиган муаллиф. Одатда бу катта муаллиф, лекин биринчи муаллиф, бошқа ҳаммуаллифлар сингари, вакиллик муаллифи сифатида ҳам ҳаракат қилиши мумкин.
Ҳаммуаллифлар - бу биринчи ва охирги муаллифлар ўртасида кўрсатилган шахслар, уларнинг тартиби одатда катта ва биринчи муаллифлар томонидан белгиланади. Мурожаат қилиш тартиби белгиланади
1) маълумотларни олиш ва шарҳлашга ҳисса қўшиш,
2) мақоланинг қисмларини ёзишда ёки уларни текширишда қатнашиш,
3) нашрдан олдин якуний текшириш (шарҳловчиларнинг шарҳларини ҳисобга олган ҳолда).
Нашрда тақдим этилган тадқиқотни ўтказишда ёрдам берган одамлар ёки ташкилотларни эслаш муаллифликни аниқлаш каби аҳамиятлидир. Мақолада шахслар ёки муассасалар тўғрисидаги маълумотларни кўрсатиш учун сиз "Тасдиқлаш" бўлимини киритишингиз керак. Муаллифлик мезонларига кирмаганларга миннатдорчилик билдирилади.
- зарур техник ёрдам билан таъминланган;
- иш учун услубий кўрсатма берган;
- мақолани ёзиш ёки таҳрирлашда ёрдам берган, аммо тадқиқот олиб бориш ва натижаларни қайта ишлашда бошқа турдаги ишларда қатнашмаган.
Сифатли илмий тадқиқотлар ўтказиш ва унинг натижаларини тақдим этишнинг муҳим шарти илмий амалиёт қоидаларининг бузилишининг олдини олишдир. Бундай қоидабузарликларга қуйидагилар киради:
- маълумотларни қалбакилаштириш - уйдирма маълумотларни нашр этиш;
- қалбакилаштириш - олинган маълумотларни бошқа ҳолатларда, ҳақиқий ҳолатга мос келмайдиган тарзда тақдим етиш;
- плагиат - бошқа тадқиқотчиларнинг маълумотларини ўзлаштириш ва уларни ўзлариники деб тақдим этиш.
Илмий изланиш яхши клиник амалиёт принципларига тўғри келмайдиган илмий тадқиқотлар олиб борилишининг ҳар қандай кўринишини олдини олиш керак.