Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

5. Ахлоқ қўмитасининг фикрларии. Ҳар бир тиббий тадқиқот ахлоқий қўмита томонидан тасдиқланиши керак.
Шундай қилиб, биотиббий тадқиқотларни ахлоқий экспертизаси бир қатор ахлоқий императивлар ва тамойилларга асосланган бўлиб, улар тадқиқотчининг ҳам, тадқиқот материали бўлган шахснинг манфаатларини ҳисобга олган ҳолда тадқиқот лойиҳасини таҳлил қилиш учун мўлжалланган. Тадқиқот лойиҳасини синчковлик билан текшириш зарурати шундан иборатки, илмий ишда инсон ҳар доим умумий аҳамияга эга бўлган билимга эга бўлиш учун ўзининг шахсий соғлиғини хавф остига қўяди, бу эса ушбу бемор учун барча хавфларни минималлаштириш ва фойда олиш имкониятини ошириш мақсадида тадқиқотни ташкил этишга масъулиятли ёндошишни англатади. Бу қонунчилик ва этика талабларига мувофиқ лойиҳани объектив баҳолашдир.
Мустақил ахлоқий текширувда илмий тадқиқотлар олиб борилиши унда одамлар ҳаёти ва соғлиғи ва ҳайвонни тадқиқ қилиш билан шуғулланадиган тадқиқотчилар хавф остида бўладилар. Бундай тадқиқотлар қуйидагиларни ўз ичига олади:

• 
  янги дори воситалари, тиббий асбоб-ускуналар ва технологияларни синовдан ўтказиш лойиҳалари;
  

• токсикологик назорат дастурлари; биотехнология, ген инженерияси, илдиз ҳужайралари соҳасидаги лойиҳаларни ўз ичига олган илмий-тадқиқот ишлари;

• 
  аспирант ва докторантларнинг илмий ишлари, тирик нарсалардан фойдаланишни ўз ичига олган талабалар иши.
  

Ахлоқий экспертиза биотиббиёт тадқиқотининг барча босқичларида - режалаштириш босқичида лойиҳани унинг ахлоқий меъёрлари ва принципларига мувофиқлигини текшириш ва ўрганиш натижаларини кузатишгача ва унинг натижаларини тақдим этишгача (нашрлар, диссертациялар, янги маҳсулот ёки дори воситасини рўйхатдан ўтказиш, усулни патентлаш) амалга оширилиши керак.


3.2. Тадқиқотни режалаштириш босқичида биотиббий тадқиқотларнинг тамойиллари меъёр ва этикасини сақлаш.
Тадқиқот лойиҳасини режалаштираётганда шифокор тадқиқот объектининг ҳуқуқлари, хавфсизлиги ва осайишталигини таъминлаши керак, бунга қуйидагилар ишонч ҳосил қилади:

• 
  тадқиқот объекти учун барча башорат қилинадиган хатарлар чиқариб ташланади ёки хавф ва фойда мақбул балансига эришилади;
  
• 
  кутилмаган хатарларни бошқариш учун имкониятлар мавжуд;
  
• 
  тадқиқот объектига зарар етказилган тақдирда компенсация механизмлари киритилади;
  
  • 
    маълумотларнинг махфийлиги таъминланади;
    
• 
  тадқиқотда иштирок этиш ихтиёрий бўлиб, қўрқитиш, иштирок мақсадлари ёки молиявий қизиқиш тўғрисида нотўғри кўрсатма беришга асосланмайди;
  
• 
  маъқулланган розилик шакли илмий лойиҳанинг ҳар қандай иштирокчисига тадқиқотнинг моҳиятини тушунишга имкон беради;
  
  • 
    манфаатлар тўқнашуви муаммосини ҳал қилиш механизмлари таклиф қилинган;
    
• 
  тадқиқотчилар тадқиқотни ўтказиш учун етарли малакага эга (жумладан, маълумот, тажриба, тадқиқотнинг моддий базаси, тадқиқот гуруҳининг таркиби).
  

Режалаштирилган иш протоколи шаклида амалга оширилади, уни ахлоқ қўмитаси кўриб чиқиши керак.
Афсуски, бугунги кунга қадар биоэтика экспертизаси соҳасида махсус тайёргарликдан ўтган тиббиёт олимлари сони ҳали ҳам етарли эмас, бу эса бундай текширув самарадорлигига сезиларли таъсир қилади. Шу сабабли, бундай дастурни ташкил этишда шошилинч вазифа юзага келади, бу нафақат дастурни ёки тегишли тадқиқот натижаларини текширишга имкон беради, балки тадқиқот врачининг биоэтик тавсифларини бирлаштиришга ёрдам беради.
Шифокор-тадқиқотчини этик экспертизага тайёрлашнинг қуйидаги кетма-кетлиги жуда самарали бўлиши мумкин:
- ахлоқий экспертиза тартиб-қоидалари бўйича мутахассиснинг олдиндан маслаҳати;
- муайян ахлоқий муаммоларни аниқлаш ва ушбу ишда уларни қандай ҳал қилиш бўйича доимий маслаҳатлар;
- тайинланган эксперт маслаҳатчиси билан мулоқотда ушбу ишнинг барча томонларини (ахлоқий, илмий) боғлиқлигини таҳлил қилиш;
- муайян тадқиқот протоколининг якуний ҳимояси;
- бошқа врачларнинг тадқиқотларида ахлоқий муаммоларни қўшимча таҳлил қилиш.
Тадқиқотни режалаштиришнинг муҳим жиҳати - бу манфаатлар тўқнашувидан қочишдир. Манфаатлар тўқнашуви - мутахассиснинг касбий мажбуриятлари унинг шахсий манфаатларига зид келадиган вазият, бунга қуйидагилар киради.
- ҳар қандай молиявий манфаатлар, масалан, катта мукофот, катта ҳажмли қоплаш, гонорарлар;
- тадқиқотчиларни тадқиқотга буюртма берган компаниялардаги акциялар ёки лавозимлар эгалари сифатида манфаатлар;
- илмий қизиқишлар, масалан илмий мактабларнинг рақобати, илмий доирада маълум мавқега эришиш;
- муассасанинг манфаатлари, шу жумладан молиявий, тижорат, илмий, илмий муассасадаги олимнинг мавқеи;
- дўстлик ёки оила ришталари.
Шу муносабат билан қуйидаги муносабатлар шаклларига йўл қўйилмайди:
- меъёрлардан ошиб кетган совғалар;
- сезиларли компенсация, икки баравар тўлов;
- илмий ишларга кўнгиллиларни жалб қилиш учун моддий ва бошқа турдаги афзалликлар шакллари;
- буюртмачи компаниясининг тадқиқот акцияларига эгалик қилиш;
- рақобатчиларнинг нашрларини мустақил кўриб чиқиш.
Тадқиқотчилар ўрганилаётган соҳада етарлича ваколатли бўлиши керак, "қўшалоқ ўйин" бўлмаслиги керак (даволовчи шифокор, тадқиқотчи ёки иш берувчи бир вақтнинг ўзида тадқиқотчи бўлиши), бу текширилувчилар билан ҳамкорликни мураккаблаштириши мумкин. Шундай қилиб, тадқиқотчининг иложи борича кўпроқ илмий маълумотларга эга бўлиш учун тадқиқотда мавзуни давом эттириш истаги беморнинг даволовчи шифокор сифатидаги масъулиятига зид бўлиб, беморга ёрдам бермайдиган ёки сезиларли салбий таъсирга олиб келадиган даволанишни тўхтатиш зарурлигини билдиради. Масалан, ривожланган салбий реакцияларни яшириш. Худди шундай, тадқиқот олиб борадиган тадқиқотчилар ёки шифокорлар била туриб ёки онгсиз равишда талабани ёки тест мавзусини тадқиқотда иштирок этишга мажбурлашлари мумкин.
Шунинг учун, мумкин бўлган манфаатлар тўқнашуви аниқланиши ва лойиҳа тасдиқлангунга қадар ҳал қилиниши керак.